Nguyên tác của : Sakaiya Taichi Người dịch : Đặng Lương Mô Chương VI : Tokugawa Ieyasu Cải
cách với "ư chí tăng trưởng"
Từ
"con tin" trở thành "đại chúa
tể" Nhân
vật Tokugawa Ieyasu là một tồn tại quá
ư nổi tiếng trong lịch sử Nhật
Bản, nên tài liệu ghi chép và giai thoại
về ông nhiều vô kể. Song, một mặt v́
ông đă được tô son điểm
phấn bởi quá nhiều truyền thuyết và
thần thoại, nên có một khoảng cách
rất xa giữa cái "thực ảnh" và cái
"hư ảnh" về ông. Trước
khi xem cái ảnh hưởng có tính cách
đương đại của những
truyền thuyết và thần thoại về
Ieyasu, chúng ta hăy nhắc lại một cách
hết sức vắn tắt cuộc đời ông
căn cứ vào những sự thực lịch
sử. Ông
sinh năm 1542, (niên hiệu Tenbun thứ 11),
với ấu danh[1]
là Matsudaira Takechiyo và mất năm 1616, (niên
hiệu Genna thứ hai), hưởng thọ 75
tuổi. Nếu muốn đổi thành cảm giác
tuổi tác của thời đại tuổi
thọ 80 như ngày nay, th́ người ta phải
thêm vào tuổi thời chiến quốc hai
phần mười rồi cộng với ba năm
nữa. Thí dụ, thời chiến quốc
tuổi 15 tương đương với
tuổi 21, và tuổi 50 tương đương
với tuổi 63. Điều đó có nghĩa là,
với tuổi 75, Ieyasu đă thọ bằng 93
tuổi của thời nay. Cha
ông là Matsudaira Hirotada, làm tướng giữ thành
Mikawa Okazaki trong vùng thuộc quyền cai quản
của lănh chúa Imagawa Yoshimoto. Mẹ ông là bà Odai
no Kata. Lúc mất, bà được gọi tên
Phật là Dentsu-in. Chùa thờ bà tên là Dentsu-in
(Truyền Thông Viện) hiện c̣n thấy ở
Koishikawa thuộc thành phố Tokyo. Cha bà là Tadamasa
cũng là một lănh chúa nhỏ. Như vậy,
cha Ieyasu đă lấy người vợ có gia
cảnh tương tự như ḿnh. Tuy
nhiên, ông ngoại Ieyasu là Tadamasa đă mất năm
1551. Người anh mẹ Ieyasu là Nobumoto nối
nghiệp, nhưng lại thần phục cha
của chúa Nobunaga là Nobuhide. Họ Matsudaira th́
thuộc phe Imagawa, cho nên hai bên trở thành
cừu địch với nhau. Mẹ Ieyasu bị
li dị. Lúc ấy Ieyasu mới lên ba tuổi.
Từ đó đến năm 19 tuổi, ông không
hề được gặp mặt mẹ
nữa. Thoạt mới nghe chuyện như
vậy th́ thấy mủi ḷng, song thật ra,
cảnh chia ĺa như vậy ở thời
Chiến quốc không phải là hiếm. Con trai hàng
trấn thủ thành tŕ bị như vậy là
chuyện thường. Lúc
lên sáu tuổi, cậu bé Takechiyo rời thành
Okazaki để đi làm con tin cho họ Imagawa, nhưng
dọc đường cậu bị tướng
thuộc hạ của Nobuhide, cha Nobunaga, bắt
nộp cho thành Owari. Cậu trở thành con tin
của họ Oda. Hai
năm sau, cậu được tám tuổi th́
cha cậu là Hirotada mất. Lúc đó, cậu
lại bị đem ra đổi tù binh để
chuộc lại người con thứ tên là
Nobuhiro (một người anh cùng cha khác mẹ
của Nobunaga) của Oda Nobuhide đă bị
họ Imagawa bắt. Thế là cậu lại
trở thành con tin của họ Imagawa. V́ vậy,
thời niên thiếu của cậu Takechiyo thường
được coi là vô cùng gian khổ. Trong
khi sống ở thành Sunpu, đến tuổi trưởng
thành (thời ấy là 15 tuổi), cậu bèn
đổi tên là Motonobu, nhưng sau lại đổi
là Motoyasu. Năm 1557, cậu kết hôn với con
gái quan h́nh bộ thiếu phó Sekiguchi, cũng là
người thuộc thế lực của họ
Imagawa, nghĩa là, với thân thế của
một tiểu lănh chúa đang bị giữ làm
con tin, cậu đă xin làm rể của phe Imagawa
lớn mạnh. Người vợ này, sau này
gọi là bà chúa Tsukiyama, trở thành vai chính
của một tấn bi kịch. Cơ
hội thoát thân đă đến với Motoyasu là
năm 1560, tức là khi Imagawa Yoshimoto bị thua Oda
Nobunaga ở trận Okehazama[2].
Lúc ấy với tư cách tướng tiên phong
cho Imagawa, Motoyasu đă bỏ luôn về thành
Okazaki. Từ đó, Motoyasu đoạn tuyệt
với họ Imagawa, rồi mon men tới làm thân và
sau cùng th́ làm đồng minh với Oda Nobunaga. Năm
1563, Motoyasu đổi tên thành Ieyasu. Năm 1568, ông
đă cấu kết với họ Takeda, cùng đánh
chiếm đất của con trai Imagawa Yoshimoto tên
là Ujizane, hẹn lấy sông Oikawa làm ranh giới
chia cắt. Chỉ tám năm sau trận Okehazama,
Ieyasu đă từ một tiểu lănh chúa với
vẻn vẹn 100 ngàn hộc, chiếm hai đất
Mikawa và Toto’umi để nghiễm nhiên trở thành
đại lănh chúa có đất rộng 600 ngàn
hộc. Quan
hệ đồng minh với Nobunaga, Ieyasu đă
duy tŕ một cách trung thực suốt 25 năm,
cho đến khi Nobunaga bị giết trong vụ
Honnoji năm 1582. Thật là một quan hệ đồng
minh hiếm có trong thời Chiến quốc.
Phần lớn các vơ tướng thời
chiến quốc lúc liên minh với người này,
lúc lại ngả sang người khác, lúc nào cũng
thiên về phe có lợi cho ḿnh. Họ luôn luôn dùng
mưu mẹo, kế sách để thủ lợi
riêng. Trong số những người đó, Ieyasu
được coi là rất trung thực với
Nobunaga. Điều này cũng chứng minh ḷng tín nghĩa
của Ieyasu nữa. Năm
1568, Nobunaga vào được kinh đô[3],
nhưng đồng thời lúc nào ông cũng có
nhiều kẻ địch bao quanh. Trong khi đó
th́ Ieyasu là người duy nhất giữ niềm
trung tín, hễ gọi tới là lúc nào cũng
đưa quân đi yểm trợ. Thế
rồi, khi Nobunaga nghi ngờ vợ ông, bà Tsukiyama,
và con trưởng ông, Nobuyasu, là đă thông đồng
với Takeda Katsuyori định làm phản, ông
đă chém vợ và bắt con trai tự mổ
bụng. Dầu có phải hi sinh vợ con đi,
Ieyasu vẫn một ḷng tin theo Nobunaga. Những người
hâm mộ Ieyasu cho đây là chứng cớ
của ḷng trung tín của ông. Sau
vụ Honnoji, Nobunaga mất, th́ lần này Hashiba
Hideyoshi đă đánh thắng các trận Yamazaki,
Iyashiga’oka, rồi thoán đoạt luôn cơ
nghiệp của họ Oda. Tokugawa Ieyasu đă giao
chiến với Hashiba Hideyoshi ở Komaki Nagakute và
đă tỏ thực lực bằng cách không thua
trận đó. Nhưng rút cục, ông cũng
chịu thần phục Hideyoshi. Cho đến năm
1598 khi Hideyoshi mất, ông đă duy tŕ ḷng trung tín
với Hideyoshi 15 năm trường. Thế
nhưng, Hideyoshi vừa mất xong, là ông đổi
thái độ, vi phạm di mệnh của
Hideyoshi. Lúc đầu với Maeda Toshi’ie, sau
với Ishida Mitsunari, ông đă lần lượt
đối lập, rồi chừng 750 ngày sau khi chúa
Hideyoshi mất, ông đă đánh thắng trận
Sekigahara, và như thế trên thực tế, đă
đoạt được thiên hạ. Ba
năm sau, năm 1603, ông thụ phong Chinh Di Đại
Tướng Quân, lập ra nhà mạc phủ
Tokugawa. Nhưng chỉ hai năm sau đó, ông nhường
chức cho con trai là Hidetada, về đóng ở thành
Sunpu, với địa vị "đại chúa
tể," trông chừng thiên hạ.. Ieyasu
nhường địa vị Đại Tướng
Quân cho Hidetada, chẳng phải là v́ muốn thoái
chức để dạy bảo con. Ông muốn
chứng minh cho thiên hạ thấy rằng cái
chức vị Đại Tướng Quân này không
phải là để truyền cho Hideyori, con
của Hideyoshi, mà là của ḍng họ Tokugawa. Đưa
ra người kế vị chức Đại Tướng
Quân từ ḍng họ Tokugawa, chính là để tuyên
bố với thiên hạ như vậy, để
chứng tỏ cho thiên hạ thấy sự
bất di bất dịch của quyền bá
chủ đó vậy. Thế
rồi, năm 1615, ông đă tiêu diệt xong ḍng
họ Toyotomi bằng trận Ozaka mùa Hạ, và năm
sau 1616, ông mất. Lư do tử vong là ăn đồ
chiên quá nhiều. Chắc hẳn là bộ máy tiêu
hóa đă suy nhược nên bị bội
thực chăng. Dựng
thành Edo với chức năng thủ đô Ieyasu
đă để lại cho xă hội Nhật
bản và người Nhật ngày nay những
ảnh hưởng ǵ? Thứ
nhất, với tư cách một nhà chính trị,
với tư cách mạc tướng, ông đă làm
tṛn hai vai tṛ vô cùng trọng yếu, là thống
nhất thiên hạ và lập ra mạc phủ.
Thứ hai, cá nhân ông, cá tính của ông đă làm
thành mẫu mực cho lối sống của người
Nhật Bản. Thứ ba, xă hội Nhật
Bản đă được quy định
bởi việc làm của nhà mạc phủ do ông
lập ra. Với ba mặt như vậy, kể
cả những hư cấu nhằm đưa ông
lên hàng thần thánh, ông đă để lại
ảnh hưởng vô cùng to lớn đối
với xă hội Nhật Bản ngày nay. Bằng
cách nâng thủy tổ Tokugawa Ieyasu lên hàng thánh như
gọi ông là "Đông Chiếu thần quân (vua
thần Đông Chiếu)" hay "Ngài Quyền
Hiện (hiện thân của Thần Phật)[4]."
Mạc phủ Tokugawa đă không dứt tuyên
truyền rằng, không những mỗi điều
ông làm đều đúng hết, thậm chí
bản thân ông cũng là con người có đạo
đức tối cao. Đương nhiên, người
ta đă dựng nên nhiều thần thoại
về ông, người ta đă mỹ hóa ông
về mọi mặt. Rồi, nếu đă
khẳng định mọi việc làm của
Ieyasu, th́ cũng phải tạo dựng nên cái luân
lư quan, cái ư thức thẩm mỹ của ông. Nghĩa
là, chỉ riêng sự tồn tại của Ieyasu
thôi, cũng đă có ảnh hưởng lớn
tới nền văn hóa và nhân sinh quan của nước
Nhật. Với
ư nghĩa trên, chính Tokugawa Ieyasu mới đáng là
nhân vật trọng yếu nhất trong lịch
sử Nhật Bản vậy. Một
điểm nữa không thể quên được
trong những cái Tokugawa Ieyasu đă để
lại ảnh hưởng cho Nhật Bản và
cho người Nhật ngày nay, là việc ông
đă xây dựng cơ sở cho thành phố Tokyo
ngày nay. Năm
1590, Tokugawa Ieyasu đă theo lệnh của Toyotomi
Hideyoshi di chuyển tới vùng Kanto, lấy thành
Edo làm thành gốc, để sau này lập ra
mạc phủ ở đây. Ông đă phát
triển thành Edo thành một nơi đại
đô hội, đầy vẻ cá tính và sức
tưởng tượng của chính ông. Thật
ra, h́nh như chính Hideyoshi đă bảo Ieyasu
lấy thành Edo mà ở. Thời
đó trung tâm của vùng Kanto là thành Odagawa
của năm đời họ Hậu Hojo. Thành quách
lớn, phố xá sầm uất, xung quanh thành
lại có hào sâu lũy cao bao bọc kín. Hideyoshi
thật ra không muốn thấy Ieyasu ở một
cái thành kiên cố như vậy. Thêm
nữa, ở vùng Kanto c̣n có Kamakura. Mặc
dầu nhà mạc phủ Kamakura đă diệt 300
trăm rồi, nhưng đó vẫn là một nơi
nhiều chùa chiền, lại có tượng Đại
Phật nữa. Đường quốc lộ Kamakura
hẳn lúc ấy vẫn c̣n. Ieyasu đă xưng là
ḍng dơi Genji (tức là họ Minamoto), nên nếu
cho ông ở Kamakura th́ như vậy là gợi ư
quá mạnh chăng. Đây là điều Hideyoshi lưu
tâm cảnh giác. Để
tránh những lo âu trên, Hideyoshi đă lựa thành
Edo ở trong vùng đồng lầy cho Ieyasu
ở. Thời đó, Edo chỉ có một ngôi thành
nhỏ do Ota Dokan (1432-1486) dựng mà thôi. Ngày
nay, Ota Dokan mới được biết tên là người
đă khai sinh ra thành Edo. Nhưng nếu Ieyasu không
lấy Edo làm thủ đô chính trị, th́ Dokan cũng
chỉ là một nhà thơ hạng xoàng. Dokan
vốn cùng tuổi với Hojo So’un (vơ tướng
xuất gia, đóng ở thành Odagawa kể trên),
song so với So’un, th́ Dokan chỉ là một vơ tướng
tầm thường, con cháu cũng không thành
đạt ǵ cả. Không những thế, cái thành
Edo mà Dokan xây dựng, chỉ là một ngôi thành
hết sức hèn mạt. Khi Toyotomi Hideyoshi đánh
họ Hojo ở vùng Kanto, th́ thành Edo này bị ông
hạ đầu tiên trong những thành của
đất Musashino. Khi
Hideyoshi bảo Ieyasu đóng ở thành Edo làm
trấn thủ tám châu quận Kanto, th́ không
phải là ông có ư chơi hiểm. Thật ra, ông
đă nh́n thấy ở vùng b́nh nguyên đang
được bồi đắp này một tương
lai hết sức hứa hẹn. Nhưng,
điều quan trọng nhất là khi thụ phong
Chinh Di Đại Tướng Quân để
được mở ra mạc phủ, Tokugawa
Ieyasu đă chọn đất Edo này làm căn
cứ, rồi đă áp dụng chế độ
phong kiến tập quyền ở trung ương,
chứ không theo chế độ phong kiến phân
quyền ra địa phương của mạc
phủ Muromachi (1392 - 1573). Ngoài
ra, mạc phủ Tokugawa về sau đă áp
dụng chế độ "luân phiên chầu
hầu[5],"
khiến cho các "phiên hầu[6]"
phải sống một nửa đời ḿnh
ở thành Edo, vợ con th́ phải ở hẳn
trong thành Edo làm con tin. Nhờ vậy, Edo không
những đă trở thành thủ đô hành chính,
chính trị, mà c̣n hoàn thành chức năng
của nơi trao đổi xă giao và thông tin,
của trung tâm văn hóa nữa. Với ư nghĩa
xây dựng một thành phố như vậy,
Ieyasu cũng đă để lại ảnh hưởng
lớn lao cho nước Nhật và người
Nhật. Tuy
nhiên, việc xây dựng thành phố (kế
hoạch đô thị hóa) Edo thành thủ đô,
th́ không phải là việc làm đáng khen. Khi
Oda Nobunaga xây thành Azuchi, th́ ngay từ đầu,
ông đă chủ trương xây làm thủ đô
chính trị, nên không nghĩ ǵ tới những
thiết bị pḥng thủ. Do những khai
quật gần đây, người ta t́m thấy
nhiều con đường thẳng tắp
tới ngọ môn. Thành Ozaka của Hideyoshi cũng
vậy, tất cả những đường
lớn đều thẳng tắp, chạy
suốt tới chân thành. Nhưng
khi Tokugawa Ieyasu xây thành Edo, ông sợ Hideyoshi
tiến đánh, nên đă phải có những
sắp đặt pḥng ngự quân sự. Ông
đă cho làm nhiều ngă tư gấp khúc rất
khó đi. Nói khác đi, thành Edo đă được
xây dựng để chiến đấu, bí
hiểm về mặt t́nh báo. Vô h́nh chung, nó
đă phản ánh cái ư hướng cầu ổn
định và cái bản năng pḥng vệ
của ông. Sau
khi Edo đă trở thành căn cứ của
mạc phủ Tokugawa, chúa Ieyasu mới cho lấp
biển từ bờ Hibiya ra thành một thửa
đất vuông mỗi chiều 4 km để làm
một khu đô thị hóa vĩ đại. Người
sau đă tiếp tục cải thiện, tô điểm
thành đô thị Tokyo khổng lồ vậy. Như
đă kể, tính từ khi nhà mạc phủ
Tokugawa được mở ra năm 1603, th́ nay thành
phố Tokyo đă được xấp xỉ 400
năm. Trong lịch sử Nhật Bản, nơi có
chức năng thủ đô lâu đời
nhất là Kinh thành Heian, với 398 năm. Thành Edo
rồi thành phố Tokyo như vậy chắc
chắn là nơi có chức năng thủ đô
lâu đời nhất Nhật Bản. Với ư
nghĩa là người đă xây dựng cơ
sở cho một thành phố khổng lồ như
Tokyo, đă để lại ảnh hưởng có
tính cách quyết định về cấu tạo
địa vực của Nhật Bản, th́
Tokugawa Ieyasu cũng xứng đáng được
kể là một người đă "lập ra
nước Nhật" vậy. Triết
lư "tín nghĩa" và "nhẫn nại" Sau
khi trở thành Chinh Di Đại Tướng Quân,
những việc Tokugawa Ieyasu đă làm với tư
cách một nhà chính trị, một nhà quân
sự, đă lưu lại ảnh hưởng như
thế nào đối với người Nhật
ngày nay? Ta hăy xem những sự thực lịch
sử, kể cả những chuyện đă
được thần thánh hóa. Điều
thứ nhất là lời giáo huấn về
thuật xử thế: "vơ sĩ samurai (tức
là người Nhật) hăy nên có tín nghĩa như
Ieyasu." Trong suốt 20 năm làm đồng minh
với Oda Nobunaga, ông đă bị Nobunaga đ̣i
hỏi đủ điều cắc cớ, song ông
đă làm tṛn phận sự một cách trung
thực. V́ thế, ông được người
đời đánh giá là con người rất có
tín nghĩa. Con người ta, càng làm lớn càng
phải có tín nghĩa, hay nói khác đi, có tín nghĩa
th́ có thể làm lớn được. Cái
triết lư này đă có ảnh hưởng
rất lớn đối với người
Nhật ngày nay. Sự kiện người làm công
ở Nhật Bản rất coi trọng ḷng trung
thành với xí nghiệp cũng có quan hệ
với điều đó. Nghĩa là, người
làm công phải có tín nghĩa đối với xí
nghiệp như là Ieyasu mới được. Cái
quan hệ với Nobunaga, nếu chỉ nh́n bề
mặt, th́ đúng là như vậy. Chẳng
hạn, năm 1570 khi Nobunaga sắp đánh họ
Asakura ở xứ Etsuzen, th́ Ieyasu là người
đầu tiên đă hưởng ứng lời kêu
gọi ra quân. Lúc
đó, Ieyasu đang đóng ở thành Okazaki,
thoạt đầu ông theo Nobunaga vào kinh đô. Nhưng,
khi Nobunaga xuất phát đi đánh họ Asakura
ở Etsuzen, th́ chính Ieyasu đă làm điều
nguy hiểm là xin đi tiên phong. Nhưng khi
tiến quân tới Kanegasaki, th́ bị Asai Nagamasa làm
phản. Ông phải triệt thoái toàn quân và chính
Ieyasu cũng suưt chết. Thế
nhưng chỉ chưa đầy một tháng sau,
ông lại bị Nobunaga gọi đi đánh
họ Anekawa ở Omi. Quân của Nobunaga kéo đi
là 29 ngàn người, trong khi quân của Ieyasu
chỉ có 5 ngàn người. Thế nhưng, ông
vẫn chiến đấu dũng cảm và đă
đưa đến thắng lợi cho Nobunaga. Trong
thời gian những sự việc như vậy
tiếp diễn, th́ xẩy ra vụ con trai lớn
là Nobuyasu và vợ cả là Tsukiyama, bị nghi
ngờ đă thông đồng với họ Takeda,
nên ông đă giết cả hai. Việc như
vậy, thời đó cũng không phải là
dễ làm (mặc dầu quyền sinh sát nằm
trong tay ông). Thế mà ông vẫn phải làm, th́
đủ hiểu đám gia thần dưới trướng
ông muốn tỏ ḷng trung thành với Nobunaga như
thế nào. Xét
t́nh huống thời đó, sự việc
chẳng phải đơn thuần là Ieyasu tâm
phục Nobunaga, hay cũng chẳng phải là v́
bản tính trọng tín nghĩa của Ieyasu. Đúng
ra, lư do thứ nhất chính là v́ Ieyasu kinh sợ
quân lực của Nobunaga. Bởi v́, dù cho có
bị đồng minh thân tín yêu sách thế nào
đi chăng nữa, th́ việc giết vợ
con ắt không phải v́ ḷng trung nghĩa
được. Nh́n
vào sự thực lịch sử th́ khoảng năm
1580 đó, phía tây lănh địa của Ieyasu có
lănh địa của Nobunaga, phía đông có lănh
địa của Takeda Katsuyori. Lúc đó, cha
Katsuyori là Takeda Shingen đă mất được
năm năm, và trong trận đánh Nagashino th́
Nobunaga đă đại thắng quân của
Katsuyori. Khí thế quân Oda vượt trội
hẳn Takeda. V́ thế, xét về mặt chính
trị, cũng như về mặt thủ
lợi, th́ theo Nobunaga là phải. Cái
khôn ngoan của Ieyasu là ngay từ khi Takeda Shingen c̣n
sống, ông đă nh́n thấy cái sức mạnh
đáng sợ đang lên của Nobunaga. Cái đáng
sợ của Nobunaga là ǵ? Đó là áp lực
của bộ đội lính đánh thuê mà
Nobunaga đă xây dựng được bằng
đường lối tách rời binh và nông ra
(Chương IV). Khác
với quân nông binh của Takeda, binh của Nobunaga
có thể đánh dai, đánh măi v́ họ là lính
thuê bằng tiền. Lính nông dân có điều
bất tiện là không thể ra trận trong
thời kỳ gặt lúa hoặc thời kỳ
cấy lúa được. Chứ lính đánh thuê
th́ ngay trong thời kỳ cấy lúa hay thời
kỳ gặt lúa cũng đến đánh
được. Cái đáng sợ này Ieyasu
biết rất rơ. V́ thế, ông biết là
nếu có được Shingen yểm trợ
để chống lại Nobunaga, th́ cũng không
mong thắng được. Bởi v́, trong lúc quân
Takeda làm ruộng th́ ông bị Oda diệt vong
rồi. Ông
cho rằng Nobunaga sẽ được thiên
hạ. Vậy cứ bám lấy Nobunaga, nếu
Nobunaga lớn mạnh, ông cũng lớn mạnh lên.
Chính cái biết nh́n xa này đă khiến ông
phục tùng Nobunaga vậy. Với
ư nghĩa trên, khi đánh giá Ieyasu ở địa
vị chóp bu của họ Tokugawa, ông được
coi là một nhà lănh đạo có con mắt sáng
suốt. Biết "thủ lợi" như
vậy mới là bộ mặt thật của cái
gọi là "ḷng tín nghĩa của vơ sĩ
samurai." Cái "tín nghĩa" mà người
làm công hoặc chính trị gia ngày nay thường
bày tỏ, phần lớn cũng chỉ là v́
lợi ích cá nhân mà thôi. Cái mà xí nghiệp đ̣i
hỏi ở người làm công, là nếu
muốn thành đạt trong xí nghiệp, chớ có
nh́n thụt lùi, mà hăy nh́n lên phía trước, làm
việc đi. Ở điểm này quả nhiên
Ieyasu đáng là gương mẫu vậy. Điều
thứ hai người ta thường nói rằng,
Tokugawa Ieyasu là người đă chịu cực
khổ rất nhiều. Như đă kể, ông
đă bị bắt làm con tin từ lúc c̣n
nhỏ. Làm con tin là ở thế vô cùng nguy
hiểm, v́ nếu thái độ ở quê nhà có
ǵ thay đổi th́ con tin có thể bị
giết như chơi. Lên sáu tuổi, ông bị
bắt làm con tin cho họ Oda, rồi lên tám, ông
bị đổi tù binh sang làm con tin cho họ
Imagawa. Tổng cộng
trước sau, ông đă làm thân con tin trong
suốt 10 năm trời. Lần đầu tiên
lấy vợ cũng là ở vị thế con tin. Quả
thật là ông đă chịu cực khổ
nhiều. Lại nữa, về sau này, ông phải
thần phục Oda Nobunaga, phải giết cả
vợ con đi, rồi sau khi Nobunaga chết,
lại phải nhịn nhục mà thần phục
Toyotomi Hideyoshi, một người xuất thân b
tốt, bị Hideyoshi bắt đổi lănh địa,
bị gia thần đào ngũ. Thật là
biết bao nhiêu cơ cực. Nghĩa là về
mặt con người, ông được coi là người
có ḷng nhẫn nại kiên tŕ ghê gớm. Không
những vậy, với tư cách vơ tướng,
ông đă nhiều lần thua trận. Một
trận thua tiêu biểu là trận Mihogahara. Ông
đón đánh quân xâm lược của Takeda
Shingen ở cánh đồng Mihogahara. Địa điểm
này ở ngay gần thành Hamamatsu, tức là thành
chính của Ieyasu lúc đó. Thua trận, ông
bỏ chạy về thành Hamamatsu. May là Takeda
Shingen v́ vi vào kinh đô nên đă bỏ qua thành
Hamamatsu nên ông thoát chết. Sau đó, Shingen
mắc bệnh lao mà chết đi, nên ông thoát
nạn mà giữ nguyên được địa
vị lănh chúa. Nghĩa là ông đă nhờ ḷng
nhẫn nại mà thoát nạn sau khi bị thua
trận một cách nhục nhă. Qua
sự kiện trên, người ta có thể rút ra
được lời giáo huấn thứ hai là
con người ta không nên v́ một hay hai lần
thất bại mà chùn chí. Nhưng
nói cho cùng, th́ các vơ sĩ samurai thời Chiến
quốc ai là chẳng phải chịu cực
khổ ngần ấy. Nhẫn nại cũng
chẳng phải là của riêng của Tokugawa
Ieyasu. Oda Nobunaga đă ba lần bị thương
trong chiến trận. Ishida Mitsunari hay Ukita Hide’ie cũng
đă có lần bị thương tại
chiến trường. Chứ Tokugawa Ieyasu th́ không
bị thương lần nào cả. Xem như
thế, ta thấy Ieyasu quả là vơ tướng có
may mắn lắm vậy. Việc
phổ cập "Ư thức quan trên" và
nền "trật tự phong kiến" Điều
quan trọng nhất là sau khi Hideyoshi mất đi,
Tokugawa Ieyasu đă thắng trận Sekigahara và
được thiên hạ. Như đă kể
ở Chương V, trong trận đánh chia hai thiên
hạ Sekigahara đó, Ieyasu đă thắng nhờ
hoạt động chính trị khéo tạo ra
được t́nh huống có lợi cho ḿnh, hơn
là nhờ binh lực. Rồi ba năm sau, ông đă
lập ra mạc phủ. Trong khoảng thời gian
này ông đă hành động chớp nhoáng, không
để cho ai kịp b́nh luận phê phán ǵ
cả. Cái đáng sợ của Tokugawa Ieyasu là
ở chỗ
"hoăn cấp tự tại," nghĩa là
"thong dong đấy," mà lại "gấp
rút đấy," cái nào cũng làm theo ư ḿnh
được cả. Trước
ông, cũng đă có mạc phủ. Như đă
kể ở Chương III, Minamoto Yoritomo đă
lập ra nhà mạc phủ Kamakura và như
thế đă xác lập được khái
niệm mạc phủ. Yoritomo thụ phong Chinh Di Đại
Tướng Quân, rồi với tư cách Tổng
tư lệnh Quân lực miền Đông ông đă lôi
cuốn vơ sĩ samurai toàn quốc vào dưới
trướng của ông để thống
trị. Ông đă nắm lấy thực quyền
bằng một cơ cấu bên ngoài cơ chế
luật lệnh của nhà nước lúc đó.
Cơ chế mạc phủ này đă được
Ashikaga Taka’uji kế thừa mà lập ra nhà
mạc phủ Muromachi. Hai
nhà mạc phủ vừa kể, Kamakura và Muromachi,
chủ yếu là thống trị tầng lớp vơ
sĩ samurai, chứ với giai cấp quư tộc và
đền chùa th́ họ chỉ có quan hệ gián
tiếp mà thôi. Thế nhưng mạc phủ
Tokugawa th́ thống trị mọi tầng lớp,
mọi giai cấp. Triều đ́nh ở kinh đô
Kyoto vẫn có Dajo Daijin (tướng quốc), Sa
Daijin (tả thừa tướng), U Daijin (hữu
thừa tướng) và các quan chức khác
nữa, nhưng tất cả cái cơ chế
luật lệnh này, cho tới thời mạc
phủ Tokugawa, đă trở thành c̣n tệ
hơn một bộ xương khô, đă
biến thành một tồn tại khôi hài. Với
mạc phủ Kamakura th́ tuy chỉ là một
phần thôi, nhưng những thế lực
lấy triều đ́nh làm trung tâm vẫn c̣n có
ảnh hưởng chính trị. Mạc phủ
chỉ quản lư giai cấp vơ sĩ samurai toàn
quốc, bởi v́ tướng quân shogun là
cột trụ của samurai. Trên thực tế
mạc phủ Kamakura quả có uy lực trong hàng
ngũ vơ sĩ samurai. Chẳng hạn, pháp hoàng
Go-Toba chỉ v́ đă kháng cự lại mạc
phủ mà đă bị đày ra đảo Oki. Tuy
nhiên, từ thời Heian, đất đai do giai
cấp quư tộc cai quản th́ khá rộng, đất
đai của đền chùa cũng nhiều vô
kể. Nói về diện tích th́ quư tộc và
đền chùa chiếm bốn phần mười
toàn thể đất đai. Quyền thống
trị của mạc phủ Kamakura không hẳn
đă có ảnh hưởng tới nhũng vùng
đất này. Hơn thế nữa, mạc
phủ Kamakura chỉ được ba đời
là do người của họ Minamoto làm chúa mà
thôi, chứ sau đó đều là hàng công khanh
của triều đ́nh xuống làm chúa cả.
Cho nên, thể chế mạc phủ lần
lần suy đồi. Đến
mạc phủ Ashikaga, với h́nh thức tiếm
đoạt mạc phủ Kamakura, th́ quyền
thống suất lại càng yếu kém hơn. Sau
một thời loạn ly dài, đất đai
của hàng công khanh đă bị giảm đi
nhiều. Trong khi đó, đất đai của vơ
sĩ samurai tăng rộng ra. Được sự
yểm hộ của các vơ sĩ địa phương,
mạc phủ Ashikaga đă thắng, nên chúa
Ashikaga Taka’uji đă chọn những vơ tướng
chủ chốt phong cho làm thái thú, quận thú,
trấn thủ các địa phương. Nói khác
đi, mạc phủ Ashikaga là một chính
quyền liên bang gồm có các thái thú, quận thú.
Như thế nghĩa là từ khoảng nửa
sau của thế kỷ thứ XV th́ quyền uy
của mạc chúa đă yếu đi nhiều, không
c̣n có thực lực như trước nữa. Nhưng,
mạc phủ Tokugawa đă thống trị toàn
quốc bằng một chế độ quan liêu
hết sức tinh vi. Đường lối phân ly tôn
giáo khỏi chính trị do Oda Nobunaga khởi đầu,
đă được triệt để áp
dụng bằng cách giảm bớt đất
đai của đền chùa đi, đồng
thời bắt mọi người phải
đăng kư thành phần tôn giáo hàng năm, nghĩa
là xếp
đặt chùa chiền vào trong cơ cấu hành
chính. Trong thời mạc phủ Tokugawa, th́ ngay ông
từ giữ đền Thần đạo cũng
phải đăng kư làm tín đồ Phật giáo,
và khi chết cũng phải làm ma chay ở chùa. Triều
đ́nh trở nên nghèo nàn đến cực
độ, quyền thế của hàng công khanh
bị mất hẳn. Nhật hoàng (Thiên hoàng) và
công khanh chỉ c̣n là những nhân viên điển
lễ. Ở
đây, người ta thấy xuất hiện cái
"ư thức quan trên" của người
Nhật ngày nay. Đây mới là cái ảnh hưởng
lớn nhất mà mạc phủ Tokugawa đă
tạo ra. Chính Tokugawa Ieyasu là người đă
nhắm tới mục tiêu đó. Không phải là
Ieyasu đă từ trên ngựa chiếm được
thiên hạ, rồi con cháu đời sau lo
việc giữ thành. Chính Ieyasu đă có cái nh́n
xa, đă có ư nghĩ sâu xa về cơ chế cơ
bản và đường hướng phát
triển tương lai. Từ
sớm, Tokugawa Ieyasu đă dương khẩu
hiệu "Yếm ly uế thổ, hân cầu
tịnh độ," nghĩa là "Hăy ghét
bỏ và lánh xa cơi đời ô uế này. Hăy hân
hoan đi t́m một thế giới trong lành."
Cái ư nghĩa thực của khẩu hiệu này là
ǵ? Cái ǵ gọi là "cơi đời ô
uế", và cái ǵ là "thế giới trong lành."
Cái gọi là "cơi đời ô uế" chính
là cơi đời "hạ khắc thượng,"
cơi đời tự do cạnh tranh. Thật
vậy, thời đại chiến quốc
Nhật là cơi đời "hạ khắc thượng."
Nếu có một kẻ xuất thân hèn hạ như
Hideyoshi đă được thiên hạ, th́ ngược
lại có biết bao nhiêu lănh chúa bị mai
một đi. Nếu có hạng gia thần
giết chủ chiếm đoạt lấy cơ
đồ, th́ ngược lại cũng có
biết bao gia thần bị chủ giết bỏ
hoặc đầy ải. Tóm lại, đó là cơi
đời cạnh tranh tự do. Dưới con
mắt của Ieyasu, đây là "cơi đời
ô uế." Thế
rồi, cái "thế giới trong lành" mà
Ieyasu cầu t́m là một xă hội có trật
tự hẳn hoi, có trên có dưới. Thứ
bậc phải rơ rệt, lễ nghi phép tắc
phải đâu ra đó, gia đ́nh th́ trưởng
ấu, già trẻ trên dưới phải phân
minh, mọi sự cái ǵ cũng phải ổn
định. Đó mới là cái chính nghĩa
lớn, cái đại nghĩa mà ông truy cầu. Tokugawa
Ieyasu, từ sớm đă nêu cao khẩu hiệu
"Yếm ly uế thổ, hân cầu tịnh
độ" với ư nghĩa như trên, nên
đă thực hiện khẩu hiệu đó
bằng thể chế Mạc Phiên Tokugawa[7]. Ieyasu
chỉ làm chúa hai năm, rồi nhường ngôi
chúa cho con trai là Hidetada. Nhưng sau đó, ông
đóng vai "đại chúa tể," đóng
ở thành Sunpu mà hành sử thực quyền. Nói
theo kiểu ngày nay, th́ vai tṛ "đại chúa
tể" này giống như địa vị
Chủ tịch sáng lập Công ty, và con trai tuy làm
Tổng Giám đốc Công ty, nhưng quyền
hạn bị hạn chế đến nỗi ngay
cả những nghị quyết của hội
đồng quản trị cũng nhiều khi
bị vị Chủ tịch sáng lập phủ
quyết. Trong
lúc vừa thi thố ảnh hưởng của ḿnh
như vậy, Ieyasu đă lần lượt xây
dựng cái trật tự phong kiến của ông.
Cả quư tộc công khanh lẫn đền chùa,
cũng đều bị đặt vào trong ṿng
trật tự này. Mặc dầu quan chức
gọi là quan Chấp chính đền chùa đă
chỉ xuất hiện sau khi Ieyasu qua đời,
song trong lúc sinh thời ông đă chế định
những luật lệnh áp dụng cho vơ sĩ
samurai, gọi là "Mười ba điều
cấm kỵ đối với nhà vơ" và áp
dụng cho công khanh gọi là "Những điều
ngăn cấm trong cung cấm và đối
với công khanh." Như vậy là thống
trị toàn quốc không sót ai cả. Hai bộ
luật lệnh này nội dung hơi khác nhau, và
ngày nay th́ chúng không đáng gọi là luật pháp
mà chỉ tương tự như luật đạo
đức hay nội quy công chức. Đồng
thời, chế độ "luân phiên chầu
hầu" bắt đầu, dần dần
biến đổi xă hội thành tổ chức
phong kiến kiểu tập quyền trung ương,
nghĩa là mọi quyền hành đều do trung
ương thâu tóm. Trên
khắp thế giới, ở đâu cũng
vậy, xă hội phong kiến là xă hội địa
phương phân quyền. Chỉ duy ở Nhật
Bản thời đại Tokugawa này mới có xă
hội phong kiến kiểu tập quyền trung
ương. Phiên hầu (chư hầu) trên toàn
quốc hàng năm cứ phải hoặc đi
hoặc về giữa thành Edo và phiên địa.
Vợ con phải để làm con tin ở thành
Edo. Vơ sĩ samurai gia thần của các chư
hầu cũng phải chia ra một số không ít
đóng ở thành Edo trong thời gian phiên chúa
ở đó. Trong khoảng những năm hậu
bán của thời đại mạc phủ
Tokugawa, chi phí cho dinh thự ở thành Edo của
mỗi phiên hầu là khoảng từ ba mươi
tới bốn mươi phần trăm của
tổng thu nhập đối với phiên hầu
lớn, hoặc khoảng năm mươi
phần trăm đối với phiên hầu
nhỏ. Xem như vậy đủ biết ngân sách
dùng cho dinh thự ở thành Edo của các phiên
hầu là phần chi tiêu lớn nhất của
họ. Điều này cho thấy thể chế
tập quyền trung ương này mănh liệt như
thế nào, sự tiêu xài ăn chơi xă giao
ở thành Edo thời đó xa xỉ như
thế nào. Vơ sĩ samurai thời Edo đều
lấy sự tiết kiệm làm đức
hạnh, song chỉ riêng giao tế phí ở thành
Edo th́ h́nh như đă là ngoại lệ. Nói cách
khác sự "tiêu xài v́ xí nghiệp" h́nh như
đă được rộng lượng bỏ
qua. Nhờ
có chế độ "luân phiên chầu
hầu," các phiên hầu và gia thần của
họ đă mang về phiên bang đủ loại
văn vật. Từ ngôn ngữ tiêu chuẩn
của Edo được truyền bá ra khắp nước,
mọi thông tin được trao đổi,
những nghệ thuật đặc trưng
của Nhật Bản như Kabuki (tương
tự như Hát Bội) và No (kịch mặt
nạ), cờ vây, cờ tướng, v.v., đă
lan tràn ra khắp nơi. Cả nước đă
trở thành một vùng văn hóa chung. Toàn nước
Nhật đă trở thành một xă hội đồng
chất. Thêm
nữa, cái thói quen "học thủ đô"
đă h́nh thành, làm cho quyền uy của chính
phủ trung ương càng được nâng cao.
Vốn yêu chế độ giai cấp, Ieyasu c̣n
thành công trong việc phân đẳng cấp
của đô thị, của địa vực
nữa. Trong thể chế tập quyền trung
ương của thời đại Edo, th́ cao
sang nhất là vơ sĩ samurai gia thần của
mạc phủ, sau đó mới đến samurai
gia thần của các phiên hầu địa phương.
Nói khác đi, công chức trung ương
được địa vị ưu việt, c̣n
công chức địa phương th́ phải
chịu đặt dưới sự chỉ huy giám
thị của công chức trung ương. Sự
việc này đă có ảnh hưởng không ít
tới t́nh trạng hiện tại của
Nhật Bản. Tiêu
chuẩn đánh giá nhân tính của Ieyasu Một
ảnh hưởng nữa của Tokugawa Ieyasu là
chính ông đă trở thành mẫu mực để
đánh giá nhân tính. Nếu có ai bảo Ieyasu, con
người thành công nhất Nhật Bản,
hiện thân của chính nghĩa, có tính nọ tính
kia, th́ cái tính đó phải được coi là
tấm gương chung cho mọi người
Nhật. Vậy
th́, Tokugawa Ieyasu có đức tính nào? Những
đức tính nào ông đă được người
đời gán cho rồi truyền tụng? Trước
nhất, người ta nói rằng ông có tính
"chịu đựng." Người ta coi
Ieyasu là người đă "chịu đựng"
nhiều trong suốt cuộc đời. Sau đó,
có quan hệ với đức tính "chịu
đựng" là "nhẫn nại" và
"tiết kiệm." Đó là nhân tính của
Ieyasu, những đức tính đă gây ấn tượng
mạnh mẽ đối với mọi người.
Trên thực tế, h́nh như chính Ieyasu cũng luôn
miệng nói tới tính "nhẫn nại" và
tính "tiết kiệm." Sau
khi chết, Ieyasu được thờ ở đền
Nikko làm thần "Đông Chiếu thần quân (vua
thần Đông Chiếu)." Trong lời "di
huấn của đền Đông Chiếu" có câu
như sau: "Đời người ta tựa
hồ như vác nặng đi đường xa.
Cho nên chớ có hấp tấp vội vàng." Câu
này thường được kể lại là câu
nói của Ieyasu, nhưng theo những nghiên cứu
gần đây, th́ tác giả câu này lại là
Mito (Tokugawa) Mitsukuni (Mito Komon)[8].
Toàn thể bản di huấn này là ngụy tác,
tức là không phải do Ieyasu làm ra, mà phần
lớn đă được viết ra sau khi Ieyasu
đă mất đi gần hai chục năm
rồi. Tuy nhiên, đọc câu trên, người
ta thấy đó dường như chính là
lời Ieysau, bởi v́ nó đúng với h́nh
ảnh ông. Nhắc
đến ông, người đời thường
bảo nhau rằng: "Luôn luôn chịu đựng,
nhẫn nại và cần kiệm, Ieyasu quả là
đáng phục. Ta nên bắt chước vua
thần Đông Chiếu mà chịu đựng, mà
tiết kiệm. Phải biết sống trong
sự chịu đựng kiên tŕ." Đúng
ra th́ Ieyasu sống như thế nào? Lúc c̣n
nhỏ, mẹ ông bị li dị, ông bị
đưa đi làm con tin cho họ Oda, rồi
họ Imagawa. Như vậy thời thơ ấu ông
quả thật phải sống trong sự chịu
đựng, trong sự nhẫn nại. Thế nhưng,
kể từ sau trận Okehazama mà Imagawa Yoshimoto
bị tử trận, rồi nhờ quan hệ
đồng minh với họ Oda, nên tuy có
nhiều lúc cơ cực thật, song mỗi năm,
mỗi năm, cơ nghiệp của ông đều
lớn mạnh hơn lên. Như thế th́ dù có
bị lao khổ, nhưng cuộc sống hẳn là
rất đáng phấn khởi. Ngày
nay cũng vậy, một ông chủ sáng lập ra
xí nghiệp, mà mỗi ngày mỗi thấy xí
nghiệp ḿnh phát triển, số thu tăng lên,
lợi nhuận nhiều lên, nhân viên đông thêm,
bản thân ông chủ cũng mỗi ngày mỗi
được nhiều người biết đến
hơn, th́ ông chủ hẳn phải vui sướng
lắm chứ cho dù công ty Tokugawa chỉ là công ty
con, chỉ sống bằng đơn đặt hàng
của công ty mẹ Oda đi chăng nữa, nhưng
với t́nh trạng làm ăn phát đạt như
vậy, dù cho chủ tịch công ty mẹ có đáng
khiếp sợ đến đâu, th́ điều
đó cũng không phải là không thể chịu
đựng nổi. Nhưng
vấn đề là ông chủ tịch công ty
mẹ Oda Nobunaga lại khác hẳn ông cả
về luân lư quan lẫn về ư thức thẩm
mỹ. Người kia th́ độc tài, có
nhiều sáng kiến, đồng thời khích
lệ việc "hạ khắc thượng,"
điều bị Ieyasu ghét. Do đó, Ieyasu bị
Nobunaga nghi ngờ. Rốt cuộc, ông bị
bảo rằng: "Nếu muốn được
công ty tao đặt hàng, th́ mày phải đuổi
cổ thằng con trai gai mắt của mày ra
ngoại quốc đi." Thời đó, bắt
mổ bụng chỉ tương đương
với sự chế tài "cách chức và đuổi
đi" của ngày nay mà thôi. Mặc
dầu vậy, phải đuổi cổ đứa
con cưng nối dơi tông đường đi, th́
với bậc cha mẹ ngày nay quả là điều
quá quắt lắm. Với Ieyasu điều đó
hẳn cũng là điều đau khổ. Sau
đó, Oda Nobunaga chết trong vụ Honnoji, và
sự tranh giành chức chủ tịch công ty
đă diễn ra. Là chủ tịch công ty phụ
thuộc có thế lực, Ieyasu rất muốn
chiếm lấy địa vị chủ tịch công
ty mẹ. Thế nhưng, một quản trị viên
xuất thân hèn mạt là Hideyoshi, đă khéo tay cuỗm
mất cái địa vị ấy. Hideyoshi trở
thành chủ nhân và Ieyasu lại phải phục tùng.
Một kẻ ngang bướng tham quyền như
Ieyasu hẳn phải lấy sự thể này làm
điều đau khổ hơn chúng ta tưởng.
Tệ
hơn nữa là địch thủ của ông
lại chỉ là một tên vô học, chó ngáp
phải ruồi, thích hoa ḥe hoa sói. Mặc
dầu vậy, ông cũng chẳng v́ thế mà
than khóc làm ǵ. Bởi chính ông cũng đă
lớn mạnh lên v́ đă chiếm được
hai châu quận Koshu và Shinshu (nay là tỉnh Yamanashi
và tỉnh Nagano) của họ Oda. Xem
như vậy th́ cái "chịu đựng"
của Ieyasu đă được thổi
phồng quá đáng. Nhất là kể từ khi
đă bắt đầu thời đại Tokugawa
rồi, th́ cái "chịu đựng"
của Ieyasu đă có phần được
ngụy tạo để tuyên truyền cho mỗi
người "hăy chịu đựng tuân theo cái
trật tự phong kiến" của mạc
phủ. "Tiết
kiệm" cũng vậy. Người
ta truyền tụng rằng Ieyasu là người
rất tiết kiệm. Một ví dụ là ông
đă bắt các nàng hầu yêu mặc đồ
vải bông. Thời Edo, những người khá
giả thường mặc đồ lụa cho nên
sự việc ông cho các nàng hầu mặc đồ
vải này được coi như biểu
hiện cho tính tiết kiệm của ông. Thực
ra, thời Ieyasu th́ hàng vải bông c̣n hiếm và
có khi đắt hơn hàng lụa. Chỉ từ
sau trận Sekigahara, mới thấy xuất
hiện vải bông Kawachi, vải bông Yamato,
vải bông Mikawa nghĩa là có thêm nhiều vùng
sản xuất vải bông. Giá cả vải bông
nhờ thế đă giảm đi nhiều,
chứ trước đó th́ đắt vô cùng. V́
thế, mặc hàng vải bông là đúng mốt
thời trang, chứ chẳng phải là tiết
kiệm. Chỉ có điều khác với Hideyoshi,
là Ieyasu không ưa thích văn hóa ḷe loẹt. Toyotomi
Hideyoshi là người rất ham chơi trội,
muốn làm nổi đ́nh đám. Ở đời,
những kẻ không có gia thế, không có học
thức th́ thường lại hay phô trương
sự giầu có bằng cách đeo vàng ngọc
đầy người, cưỡi xe ôtô thể
thao chạy nhông nhông. Hideyoshi cũng là người
thích khoe của. Đúng ra, việc làm của
Hideyoshi lúc đó là đối sách kích thích
thị trường, đối sách thúc đẩy
sự tiêu dùng trong nước. Hideyoshi cho xây thành
Ozaka, rồi thành Fushimi chẳng phải là v́
ưa thích việc thổ mộc
hay v́ cái thú xa hoa của ông, mà chính là v́ ông
muốn tạo ra nhu cầu xây dựng công
cộng. Thế nhưng, mầu sắc và kiểu
dáng của những kiến trúc đó th́ đă
mang nặng cái tính ưa phô trương của
Hideyoshi. Ieyasu
th́ không có tính phô trương, cũng không ưa
thích hào nháng. Nhưng hỏi ông có phải là con
người tiết kiệm không, th́ chưa
chắc ông đă là người như vậy.
Duy có điều ông thích sống ở thôn quê hơn
là ở thành thị, nên ư thích về màu sắc
và h́nh dáng th́ không ḷe loẹt cầu kỳ. Đó
có lẽ là điều mà hậu thế đă
diễn đạt ra thành đức tính
"nhẫn nại" và "tiết
kiệm" của đức vua thần Đông
Chiếu chăng. Thế rồi cái đó đă
trở thành một ư thức thẩm mỹ
của người Nhật: từ lâu rồi,
sống thanh đạm nén ḷng không phô trương
đă được coi là đức hạnh. Một
điểm nữa về h́nh ảnh nhân cách
của Ieyasu, là "tàn nhẫn phi nhân."
Nhất là ông đă tru diệt biết bao nhiêu lănh
chúa đă từng về phe với ông trong
trận đánh Sekigahara. Ví dụ tướng
Fukushima Masanori đă làm tiên phong cho ông trong
trận đánh Sekigahara, lập được công
đầu, thoạt tiên được ông phong
cho làm lănh chúa đất Aki Hiroshima 490 ngàn
hộc, nhưng chẳng bao lâu, đă bị ông
chèn ép đến nỗi bị giam lỏng
rồi chết bệnh, con cháu bị đuổi
xuống làm thứ dân. Ḍng họ Kato Kiyomasa cũng
vậy, khi phiên chủ Kiyomasa chết bệnh
rồi, th́ con cháu cũng bị tước
mất lănh địa. Họ Kato Yoshiaki, họ
Mogami Yoshimitsu cũng bị tru diệt một cách
tương tự. Cái
ấn tượng tàn nhẫn phi nhân nhất
về Ieyasu là, mặc dầu đă nhiều
lần nhận lời phó thác con côi của
Hideyoshi, đă hứa sẽ pḥ con Hideyoshi là
Hideyori lên làm chúa thiên hạ, nhưng rồi chính
ông đă giết đi. Không những ông đă
giết Hideyori và mẹ là bà chúa Yodo, mà c̣n tru
diệt luôn cả đứa con thơ vô tội
của Hideyori nữa. Không
những Ieyasu có h́nh ảnh là con người tàn
nhẫn phi nhân, mà c̣n bị coi là ông già giả
vờ. V́
thế, ở Nhật Bản, người ta quan
niệm rằng làm chính trị gia th́ phải
đóng vai ông già giả vờ, nắm quyền
lực trong tay th́ phải tàn nhẫn phi nhân. Đây
là những điều mà Ieyasu đă lưu
lại ảnh hưởng quan trọng cho người
Nhật ngày nay. Từ
"xu hướng tăng trưởng" sang
"xu hướng ổn định" Tại
sao một người đă được tôn
thờ là "vua thần Đông Chiếu" như
Tokugawa Ieyasu, mà c̣n bị gán cho cái h́nh ảnh
xấu xa là "tàn nhẫn phi nhân?" Đây là
kết quả của một cuộc tuyên
truyền xấu từ cuộc Duy tân Minh Trị
bởi chính quyền Satsuma, tức là phe đă
lật đổ mạc phủ Tokugawa, cùng
giới thương gia và văn nhân Osaka. Trong
thời kỳ thịnh vượng của mạc
phủ Tokugawa th́ họ chẳng dám hé môi nói ra
như vậy. Thế
nhưng, cái mầm gây ra sự tuyên truyền
xấu như vậy quả thật đă có
ở nhân cách của Ieyasu và đường
lối chính trị của ông, bởi khi cướp
đoạt chính quyền từ tay họ Toyotomi th́
ông cần phải làm như vậy. Cái đó cũng
tựa hồ như thời kỳ phản động
lực trầm trọng của nền kinh tế
Nhật Bản thời Heisei[9],
khi bong bóng thịnh vượng đă nổ
vỡ ở cuối thời kỳ tăng trưởng
cao độ. Nhật
Bản của thời Heisei đă thấy bong bóng
thịnh vượng nổ vỡ, và nền kinh
tế đă đổi từ sự tăng trưởng
theo đường dốc đi lên, sang h́nh
dạng đường dốc từ từ
hạ thấp xuống. Cho đến lúc đó,
người Nhật luôn luôn hướng tới
sự tăng trưởng. Mỗi năm đều
có tăng lương, có tiền thưởng
nhiều hơn. Tùy theo thâm niên, chức vị
từ từ được thăng cao, người
làm dưới quyền mỗi ngày một đông
hơn. Giá đất đai mỗi ngày một lên
cao, cho nên bỏ tiền ra đầu tư th́ hơn.
Ở sở th́ bầu không khí là nên làm việc
hăng say, và ai ai cũng say sưa hướng
tới sự tăng trưởng. Trong
họ Oda và họ Toyotomi, người ta c̣n có ư
thức tăng trưởng mạnh hơn cả
các xí nghiệp Nhật Bản trong thời kỳ
kinh tế tăng trưởng cao độ.
Kẻ vương bá của thời Chiến
quốc là tổ chức tăng trưởng
khủng khiếp, mỗi thành phần của
tổ chức ai ai cũng sôi sục lên v́ sự
ham muốn tăng trưởng. Thế nhưng,
sau khi thống nhất toàn quốc rồi, th́ lănh
địa của vơ sĩ không tăng thêm
nữa. Nếu không chặn cái ư hướng tăng
trưởng lại th́ không sao đối phó
được với thời đại
"tổng số zero[10]."
Nói khác đi, tổ chức chư hầu toàn
quốc cần phải được "tái
cấu trúc" (re-structuring) và "tái thiết
kế" (re-engineering). Muốn làm được
như vậy, con người ta cần phải
đổi cách suy nghĩ, phải làm cuộc
cải cách tư tưởng, từ "xu hướng
tăng trưởng" sang "xu hướng
ổn định." Để thực hiện
cuộc cải cách tư tưởng như
vậy, Tokugawa Ieyasu đă tru diệt những vơ sĩ
hăng máu, những phiên hầu có ư chí tăng
trưởng mạnh. Đứng
đầu đám phiên hầu ham tăng trưởng
là những người đă cùng tranh đoạt
thiên hạ dưới cờ của Hideyoshi,
tức là bọn Kato Kiyomasa, Ishida Mitsunari, Fukuda
Masanori. Bọn này không phải chỉ chính họ
ham lập chiến công trong một trận đánh
khác để có cơ hội tăng trưởng
hơn nữa, mà ngay đám thuộc hạ
của họ cũng đều là những người
ham danh lợi như vậy cả. Cả tổ
chức là loại h́nh đầu tư quá
mức, nhân viên dư thừa. Mỗi thuộc
hạ cũng lại ôm đồm thêm một
mớ thuộc hạ dư thừa nữa, để
mong có thời cơ lập công danh. Nói theo
kiểu xí nghiệp ngày nay th́ không những công
ty mẹ, mà cả các công ty con lẫn các nhà hàng
đại lư đều hướng tới tăng
trưởng, đều đầu tư quá
mức cả. Hideyoshi
là người có ḷng nhân, cho nên ông không đang
tâm cách chức những người đă làm
việc cho ông. Ở thời Chiến quốc, th́
cách chức tức là bắt mổ bụng, tước
đoạt lănh địa, tru diệt gia tộc.
Nếu không cách chức, th́ phải triển khai
thêm doanh nghiệp để duy tŕ công ăn
việc làm. V́ thế, ông đă phải mở
cuộc xâm lăng Triều Tiên và đă bị
thất bại nặng nề. Trong
t́nh huống ấy, Ieyasu sau khi nắm được
thiên hạ mới thấy cần phải trấn
áp cái ư chí tăng trưởng. Muốn vậy,
không ǵ hơn là chính ông phải chỉ bảo
cho họ hiểu rằng "Bây giờ không c̣n
là lúc hướng tới tăng trưởng
nữa. Phải biết cam phận chịu đựng
với thu nhập hiện tại;" rằng
"Mỗi năm thu nhập có giảm đi cũng
đành chịu. Hăy tiết kiệm mà vượt
qua;" rằng "Mỗi xí nghiệp hăy
cắt giảm nhân viên dư thừa đi."
Nhưng nếu chỉ nói miệng th́ chẳng khác
ǵ công tác "cải cách hành chính" của chính
phủ, hay việc làm "tái cấu trúc"
của xí nghiệp ngày nay, khó ḷng thực thi
được. V́ thế, ông đă phải dùng
phương pháp "trị liệu sốc,"
tức là chữa bệnh mạnh tay, để làm
cho mỗi người khiếp sợ. Muốn
vậy, chỉ cần tru diệt vài tổ
chức ưu tú có chí hướng tăng trưởng
là xong. Nghĩa là mặc dầu không có chỗ nào
tỏ ra bất trung bất tín cả, song chỉ
v́ có chí hướng ham tăng trưởng nên
đă bị ông tru diệt mà thôi. Sau
trận Sekigahara, trong bọn đă chống
lại ông th́ Ishida Mitsunari và Ukita Hide’ie đă
bị tiêu diệt rồi, c̣n Mori và Uesugi th́
đă đầu hàng và được tha tội
rồi. Nay dẫu có tru diệt bọn này đi,
th́ người đời cũng không kinh đởm.
Ngược lại, người ta sẽ đàm
tiếu rằng " Ấy
chẳng qua là báo thù trận Sekigahara." Nhưng
nếu tru diệt ngay bọn phiên hầu trung tín
không có chỗ nào chê trách được, như
Fukuda Masanori, Kato Kiyomasa, Mogami Yoshimitsu, th́ hẳn
mỗi người sẽ tự hỏi, rồi
sẽ hiểu rằng "Những người
đó bị tru diệt v́ họ có ư chí tăng
trưởng." Như vậy th́ hẳn sẽ
sinh ra trong xă hội vơ sĩ samurai cách suy nghĩ
rằng "Từ nay trở đi, chớ có hướng
tới sự tăng trưởng nữa." Ieyasu
đă ra tay "tàn nhẫn," chính là để
xây dựng lại và đổi hướng xă
hội từ loại h́nh "xu hướng tăng
trưởng" sang loại h́nh "xu hướng
ổn định." Cái tàn nhẫn như
vậy đă được kể lại như
là nhân cách của Ieyasu, có thể đă làm
tổn thương tới h́nh ảnh ông. Song
việc làm tàn nhẫn như vậy để
ổn định cái xă hội chiến loạn,
chắc chắn là một quá tŕnh không thể không
trải qua được. Tóm
lại, Tokugawa Ieyasu tài giỏi quá, thần thánh
quá. Kết quả là ông đă được
hậu thế tả lại bằng đủ
mỗi loại h́nh người, và như vậy
ông đă để lại đủ thứ
ảnh hưởng vậy. Sự
h́nh thành của bản tính "đảo
quốc" và tính "nghi kỵ ngoại
quốc" Cuối
cùng, nếu xem những chính sách do mạc phủ
Tokugawa thực thi dựa trên tư tưởng
của Ieyasu, đă ảnh hưởng tới
Nhật Bản ngày nay như thế nào, ta có
thể tóm lược chúng lại thành ba điểm
sau đây. Thứ
nhất, mạc phủ Tokugawa đă triệt để
thực thi chế độ tập quyền trung
ương, đă xác lập được
chế độ quan lại. Điều này cũng
chính là ư nguyện của Ieyasu. Rồi, ông đă
thống trị được toàn quốc,
kể luôn cả hoàng gia. Như vậy, cái xă
hội dưới sự chỉ đạo
gần như quá đáng của quan lại ngày
nay, có thể nói là đă có mầm mống
từ đó vậy. Thứ
hai, như đă kể, là sự khích lệ tính
tiết kiệm, cái cảm nghĩ lo sợ đối
với ư chí tăng trưởng. Nhất là
sự tiết kiệm th́ đă được
triệt để đề cao trong đời
trị thế của v́ chúa thứ tám tên là
Yoshimune. Đây là do lợi dụng kết quả
của việc thần thoại hóa tư tưởng
và con người của Ieyasu, mà thành, đúng như
đă kể trên. Thế
rồi thứ ba là đường lối
"bế môn tỏa cảng." Bế môn
tỏa cảng thật ra không phải là trách
nhiệm trực tiếp của Ieyasu. Bởi v́ không
phải Ieyasu đă thi hành chính sách đóng
cửa. Ngược lại, ông có phần tích
cực nh́n nhận nền mậu dịch quốc
tế bằng cách đă gửi tầu bè có mang
giấy phép của mạc phủ ra nước
ngoài. Từ những sự thật này, có người
đă coi Ieyasu là thuộc phái người chủ
trương mở nước khai hóa. Thế
nhưng, từ thất bại lớn trong việc
Hideyoshi gửi quân đội xâm lăng Triều
Tiên, về sau Ieyasu quả đă có ư nghĩ
rằng không can thiệp vào việc nước khác
là đắc sách. Từ đường lối
ổn định trật tự phong kiến, th́
việc đi tới chính sách "bế môn
tỏa cảng," áp dụng đường
lối kinh tế tự cấp tự túc, là quy
kết tất nhiên không thể phủ nhận
được. Thêm
nữa, trong thời kỳ đầu của
mạc phủ Tokugawa, cảng Nagasaki đă
được mở ra để thông thương
với nước ngoài, nhưng v́ việc này mà
một số vàng bạc lớn đă bị
thất thoát ra ngoài. Thời đó, số tơ
lụa nhập từ Trung Quốc rất lớn,
khiến cho cán cân mậu dịch của Nhật
bị lệch về phía mua vào quá nhiều. V́
mậu dịch thua lỗ, vàng bạc thất thoát
ra nước ngoài nhiều th́ trong nước
sinh ra sự sụt giá. Cho nên cần phải ngăn
chặn ngay sự thất thoát vàng bạc. Sinh
thời Ieyasu th́ c̣n đỡ, chứ sau khi Ieyasu
mất được khoảng mười lăm
năm, tức là khoảng năm 1630 trở đi,
th́ t́nh trạng này trở nên khá trầm
trọng. Ngoài
vấn đề mậu dịch, c̣n có vấn
đề đạo Cơ Đốc. Ngay từ
thời Hideyoshi, đă có sự nghi ngờ tín
đồ đạo Cơ Đốc trung thành
với giáo hội Rôma hơn là với nhà nước
Nhật Bản. Tự nhận việc giữ thiên
hạ là nhiệm vụ thứ nhất của ḿnh,
Ieyasu không thể không quan tâm tới vấn đề
này được. Thế nhưng, không phải là
Ieyasu đă tăng cường sự đàn áp
đối với tín đồ đạo Cơ
Đốc. Thật ra, sự đàn áp đă trở
nên khắc nghiệt là cùng thời với
đường lối bế môn tỏa cảng,
tức là sau khi Ieyasu đă qua đời rồi. Mặc
dầu vậy, với chủ nghĩa tiết
kiệm, với lối sống b́nh dị, với
chế độ phong kiến tập quyền trung
ương, th́ đường lối kinh tế
tự cấp tự túc, chính sách bế môn
tỏa cảng, chỉ là quy kết tất
yếu. Cái điều kiện tiền đề
cho chính sách đó đă được Ieyasu
dọn đường, cho nên ông đă có trách
nhiệm cũng như có công gián tiếp vậy. C̣n
một điều nữa ít được nói
tới trong lịch sử Nhật Bản. Đó là
sự nhập cư của di dân. Nhất là sau
khi Ieyasu mất rồi, triều Thanh của người
Măn Châu đă chiếm toàn thể Trung Quốc
rồi, th́ đám trí thức không chịu sự
cai trị của người khác dân tộc cũng
như binh tướng nhà Minh đă nhập vào
Nhật Bản nhiều, dần dần trở thành
vấn đề phức tạp. Trịnh Thành Công
(Kokusen’ya)[11]
tới Nhật chỉ là một ví dụ. V́
chủ trương ổn định nên mạc
phủ Tokugawa bắt buộc phải ngăn
chặn di dân, cũng như cấm hẳn không
cho cả người Nhật ở hải
ngoại trở về. Đường lối
thật phi lư, song với tư cách người
trị nước thời đó, việc
"bế môn tỏa cảng" không phải là
chuyện không thể hiểu được. Như
vậy, đường lối bế môn tỏa
cảng lấy sự ổn định làm ưu
tiên đă được thực thi. Thế
rồi, từ trạng thái ổn định trong
sự tự cấp tự túc, cái ư thức
bất tín nhiệm người ngoại quốc
đă trở nên rất mạnh. Điều này cũng
đă phản chiếu cái tính thận trọng,
hay nói xấu là tính đa nghi của Ieyasu
vậy. Ngay
ngày nay, Nhật Bản thường bị nói là
theo chủ nghĩa sản xuất toàn bộ,
chủ nghĩa kỹ thuật toàn bộ. "Cái
ǵ cũng phải chính Nhật Bản làm
được th́ mới an tâm," "Trông
cậy vào ngoại quốc th́ nguy hiểm
lắm," v.v., đều là những tư tưởng
đă ăn sâu vào trí năo người Nhật
Bản. "Lúa gạo mà phải trông cậy vào
ngoại quốc th́ nguy hiểm lắm."
"Tinh lọc dầu mỏ mà trông cậy vào
ngoại quốc th́ nguy hiểm lắm," đều
là những ư kiến cửa miệng của người
Nhật Bản. Thậm chí đă có lúc người
ta lo ngại rằng "Nếu trông cậy vào
ngoại quốc về mạch IC, linh kiện
điện tử thường được
gọi là "gạo công nghiệp", th́ tin
tức (bí mật) trong nước bị lọt
ra ngoài hết." Điều này đă được
minh chứng bằng nhiều dẫn chứng là
sai lầm, song cái lo ngại tương tự
ở người Nhật không phải là đă
hết hẳn. Sự
thiếu cảm giác quốc tế của người
Nhật, sự không tin người ngoại
quốc, cái thể chất cô lập hóa về
mặt quốc tế, cũng là do chính sách
"bế môn tỏa cảng" của mạc
phủ Tokugawa đẻ ra. Thế rồi, cái tư
tưởng khiến phát sinh ra như vậy cũng
xuất phát từ cá tính của nhân vật
Ieyasu. Nó đă nằm trong tinh thần cơ
bản của tổ chức do Ieyasu sáng lập
ra. Sự thật này không thể phủ nhận
được. Xem
như trên, người Nhật ngày nay đă
tiếp nhận biết bao nhiêu ảnh hưởng
từ con người Tokugawa Ieyasu cũng như
từ nhà mạc phủ Tokugawa, tổ chức
đă kế thừa cái tinh thần Ieyasu. Dù là
trong "thần thoại" hay là tượng trưng
cho nhà mạc phủ Tokugawa, th́ Tokugawa Ieyasu cũng
là một sự thật lịch sử vĩ đại. [1] Ấu danh (yomei), tức là tên ấu nhi, tên gọi lúc tuổi thơ. Con trai vơ sĩ samurai mang ấu danh cho đến lúc trưởng thành th́ đổi tên khác, gọi là tên trưởng thành (genpukumei hay eboshina). Tên trưởng thành mới là tên chính thức. Nhiều nơi ở miền quê Việt Nam cũng có phong tục đặt tên gọi riêng cho trẻ con, song đây thường chỉ là một tên thêm cho tên chính thức đă sẵn có trong tờ khai sinh rồi, nên không giống như ấu danh của con trai samurai Nhật Bản. [2] Xem Chương III. [3] Thời chiến quốc quần hùng cát cứ th́ hễ ai vào được kinh đô, yết kiến được thiên tử, là được coi như có chính nghĩa, được thay thiên tử ra hiệu lệnh cho thiên hạ. [4] Đến nỗi năm 1617, mạc tướng đời thứ hai đă dâng sớ xin và được Nhật Hoàng Go-Mizuo truy phong cho Tokugawa Ieyasu làm Đông Chiếu Đại Quyền Hiện, tức là gộp luôn hai tên tôn xưng làm một. [5] Nguyên gốc chữ Nhật là (đọc âm Hán Việt) "Tham Cần Giao Đại." Giao đại là luân phiên, tham cần là đến làm việc, tức là chầu hầu. Chế độ này đ̣i hỏi các lănh chúa địa phương, trên nguyên tắc, cứ cách một năm ("luân phiên") lại phải lên thành Edo mà sống dưới sự quản l ư nghiêm ngặt của mạc phủ Tokugawa ("chầu hầu"). Như vậy để cho họ không có thời giờ ở lănh địa nuôi dưỡng quân lực mà nổi loạn. Nhờ chế độ này, mạc phủ Tokugawa đă duy tŕ được quyền lực trong suốt gần 300 năm, 15 đời chúa, cho tới ngày họ trả lại chính quyền cho thiên hoàng Minh Trị năm 1867. [6] Phiên hầu tức là lănh chúa địa phương. Thời Edo (tức là thời mạc phủ Tokugawa trị thiên hạ) th́ các lănh chúa địa phương gọi là phiên hầu; chỉ có lănh chúa ở trung ương, tức là chúa Tokugawa mới gọi là mạc chúa. Do đó, chế độ mạc phủ Tokugawa cũng gọi là chế độ mạc phiên. [7] Thể chế Mạc phiên Tokugawa, là thể chế phong kiến, gồm có mạc phủ Tokugawa đứng làm lănh chúa tối cao, thống suất những phiên chúa (lănh chúa) nhỏ hơn, mỗi người được phong một vùng đất gọi là "phiên" (tức là bang, nước nhỏ), từ đó họ chủ yếu thâu sưu thuế bằng lúa gọi là "niên cống." [8] Ḍng họ Tokugawa có ba chi: chi trưởng ở đất Owari, tức là chi của Ieyasu, và hai chi thứ, một ở đất Ki’i (Kishu), một ở đất Hitachi (Mito). Ieyasu, người sáng lập ra ḍng chúa Tokugawa, đă định chế là nếu ḍng trưởng không có con trai kế vị chức chúa shogun, th́ một trong hai ḍng thứ sẽ đưa con trai ra kế vị. V́ thế, đời đời các phiên chúa Kishu và Mito đều giữ chức phó shogun, tức lá phó vương. Tokugawa Mitsukuni là một đời phiên chúa của Mito, một nhân vật truyền thuyết, có nhiều đóng góp về mặt văn học và trị nước, thường được gọi bằng hỗn danh là Mito Komon. [9] Heisei là niên hiệu của Nhật Bản bắt đầu từ ngày 8 tháng 1 năm 1989. Thời kỳ phản động lực của nền kinh tế nói ở đây, c̣n đang tiếp diễn ở thời điểm hiện tại cùa năm 2002. [10] "Tổng số zero" là dịch tiếng Anh "zero sum." Khi c̣n "địch" và "ta" th́ mới có "ăn" có "thua," có "hơn" có "thiệt." Nhưng khi đă thống nhất rồi, nghĩa là khi đă hết "địch" rồi, khi tất cả đều là "ta" cả rồi, th́ những "hơn" và "thua" nếu đem cộng lại, sẽ thành một tổng số zero. [11] Di thần của triều Minh mạt, cha là Trịnh Chi Long, mẹ là người Nhật đất Bizen Hirato họ Tagawa. Kháng chiến chống lại quân nhà Thanh ở đảo Áo Môn, Kim Môn và Đài Loan. Song chí chưa thành th́ bị chết bệnh. Được triều đ́nh Nam Minh phong cho họ vua là Chu, nên gọi là Quốc Tính Da (Kokusen’ya), tức là ông già họ vua. 1624-1662.
®
"Khi phát hành lại thông tin
từ trang này cần phải có sự đồng
ư của dịch giả
..........
|