Câu Chuyện Thầy Lang: Xin Đừng Nói Tại Tuổi Già

Bác sĩ Nguyễn Ư ĐỨC

Sau khi đổ xăng, ông Minh lên xe lái về nhà. Đi được một đoạn, ông nghe thấy tiếng kim khí chạm vào xi măng rồi tiếng loong coong tiếp theo. Đang chạy trên xa lộ, ông không ngừng lại để coi xem vật ǵ rơi. Một thoáng nghĩ, ông đoán đó là chiếc nắp b́nh xăng dể trên mui xe đă rơi mất tiêu. Lại quên rồi. Ông tự nhủ, với một chút chán nản.
Về đến nhà, ông ngần ngại một lúc rồi than văn với bà vợ là hồi này ḿnh già nên hay quên quá, và kể cho vợ nghe mất cái nắp b́nh xăng. Vợ mỉm cười, nói: Đây đâu có phải là lần đầu mà ông lo. Ông nhớ khi ḿnh lái xe đi Virginia cách đây mấy năm, ông quên đến hai lần, mà một lần xe cảnh sát đi sau nhặt được, họ chớp đèn trả lại cho ông. Cô con gái đứng gần đó, chêm vào: Bố ơi, bố có nhớ hồi xưa khi bố c̣n đi làm, đă bao nhiêu lần trước khi ra khỏi nhà, bố cứ kiếm cặp kính đọc sách của bố, trong khi bố gài nó trên mái tóc. Lúc đó bố đâu đă ở tuổi này.
Ngồi nghĩ lại, ông Minh thấy bà vợ và con gái nói cũng đúng. Đă nhiều lần, cách đây cả chục năm, lâu lâu ông cũng không biết để ch́a khóa xe ở đâu, đi chợ bảo mua vài món đồ rồi cũng quên một món, chứ đâu có phải chỉ từ ngày ông về hưu ở tuổi 65 mới hay quên. Vậy mà mỗi khi nghĩ đến cái tuổi đó, ông cũng mang một thoáng suy tư.
Bước vào cái tuổi mà khi ḿnh làm cái ǵ không giống ai th́ thiên hạ cứ bảo ông bà ấy già rồi. 
Gặp người bạn xa vắng đă lâu, ḿnh có vui miệng nói ít nhiều câu chuyện th́ người phối ngẫu lại nhắc khéo để ḿnh ngưng bớt lại, kẻo phiền ḷng người nghe . 
Đau nhức xương cánh tay và đầu gối, kể lể với ông bác sĩ th́ được trả lời: cụ ơi, cụ già rồi th́ nó vậy đó, không sao đâu; hoặc tối ngủ hay thức giấc nửa khuya, không ngủ lại được th́ ông ta cũng bảo người già thường hay bị đau như vâ.y.

Trăm dâu đổ đầu tằm, cái ǵ cũng đổ tại già.

Riêng cái vụ "hay quên" th́ nhiều người, ngay cả thầy thuốc đôi khi cũng gán là già th́ nó lăo suy, nói trước quên sau. Và có người cứ canh cánh sợ là già th́ sẽ rơi vào t́nh trạng "lú lẫn, sa sút trí tuệ" như trường hợp một vị cựu nguyên thủ Hoa Kỳ cách đây mấy năm.
Mà nói đến bệnh sa sút trí tuệ th́ nhiều người e ngại thâ.t. Một thăm ḍ ư kiến tại Hoa Kỳ coi xem con người ta sợ ǵ nhất. Sợ đau tim, ung thư, mù ḷa, rớt máy bay, nghèo túng, hoặc thả vào chuồng cọp...Mỗi người có mỗi mối sợ khác nhau, nhưng lo sợ nhất là mất trí nhớ, lú lẫn, rồi chẳng biết mính là ai, ở đâu, quên ăn quên ngủ, phụ thuộc vào gia đ́nh.
Có người bảo, quên như vậy càng sướng chứ sao. Chẳng phải lo nghĩ, chẳng cần quan tâm tới chuyện đời. Nhưng, một lăo bà vừa mới chôn cất chồng, mà về nhà liên tục kêu tên ông, t́m kiếm ông hết pḥng này qua pḥng khác. Đôi khi hiểu ra th́ vật vă khóc than. Sự việc kéo dài suốt mấy năm trường, cho tới khi bà tạ thế. Bà đă ở trong t́nh trạng mất trí, lú lẫn. Và như vậy th́ sướng nỗi ǵ!
Trở lại với chuyện hay quên th́ cũng có nhiều lư do.
Một độc giả hỏi thăm là có ông chú 70 tuổi hay bị quên tên người này người khác và ông cụ phải nhờ mọi người nhắc dùm. Khi không thỏa măn th́ ông trở nên hung hăng, đập phá, khó thở, phải uống viên thuốc an thần mới dịu xuống. Hỏi kỹ th́ được biết ông đă bị tai biến năo, và cơn suy tim. Sở dĩ ông hay quên v́ huyết lên năo giảm. Mà huyết giảm th́ thiếu nuôi dưỡng, tế bào thần kinh kém hoạt động, và ông ta không nhớ tên người, đồng thời tính t́nh trở thành bất thường, đôi khi hoang tưởng.
Một lăo bà than phiền không biết để cặp kính đọc sách báo ỏ đâu; vào pḥng tắm rồi không biết để làm ǵ; mới nghe một câu chuyện mà nửa giờ sau đă quên; bạn bè than phiền bà hẹn tới chơi rồi không tới. V́ quên.... Bà hỏi có thuốc ǵ phục hồi trí nhớ cho bà.
Lấy thêm chi tiết th́ được biết chồng bà mới mất cách đây nửa năm, rồi bà quá thương tiếc mà không ăn không ngủ được, buồn chán chẳng thiết làm ǵ, ngay cả những thú vui khi trước. Bà được thầy thuốc cho uống thuốc trị trầm cảm mấy tuần th́ t́nh trạng hay quên thuyên giảm. Bà đă bị bệnh sầu năo, buồn phiền v́ mất người chồng thân yêu. 
Dùng nhiều dược phẩm cũng là rủi ro của kém trí nhớ. do tác dụng phụ của thuốc. Thuốc lợi tiểu để trị cao huyết áp là một thí dụ. Thuốc làm giảm muối và nước trong máu, hóa chất trong cơ thể thay đổi. Nếu liều lượng quá cao th́ huyết áp xuống quá thấp. Năo bộ người già rất nhậy cảm với những thay đổi này, sẽ trở nên kém hoạt động về ghi nhớ và tập trung. Và hay quên. Thuốc an thần, thuốc ngủ cũng ảnh hưởng tới trí nhớ. Cho nên thầy thuốc cần lưu ư ở điểm này và bệnh nhân cũng cần cho thầy thuốc hay mọi khác thường xẩy ra khi dùng thuốc. 

Một vài bệnh kinh niên cũng ảnh hưởng tới trí nhớ.

Sau nhiều ngày đằng vân giá vũ du thuyết liên lục địa, về đến nhà được ít ngày th́ nhà chính khách thấy trong người mỏi mệt, không tập trung tư tưởng được, hay quên và có khó khăn trong giải quyết công việc thường lệ. Nhiều khi nhân viên thấy ông ngồi thăn thờ như người mất hồn, đi đứng không vững. Thầy thuốc cho là ông bị căng thẳng thần kinh, v́ làm việc quá sức. Và đề nghị ông đi ngh́ dưỡng sức. Ông làm theo nhưng khó khăn vẫn không bớt. Một hôm ông té sỉu, đưa vào bệnh viện cấp cứu và thầy thuốc thấy nhịp tim ông rất thấp và không đều. Một máy điều ḥa nhịp tim được gắn cho ông và ông trở lại b́nh thường. Ấy là do ông có bệnh tim mà không hay.
Hay quên trong những trường hợp kể trên đâu có phải là v́ tuổi hạc, tuổi cao. Nhưng nếu được xác định là bị bệnh Alzheimer, sa sút trí tuệ, lú lẫn th́ quả là bệnh của một số nhỏ người tuổi cao, người già. V́ thống kê cho hay, 4% người cao tuổi ở Mỹ đang bị bệnh nàyï. 
Trong bệnh Alzheimer, năo bộ bị thoái hóa, hóa chất năo suy giảm, máu huyết nuôi năo cũng ít đi, mà nguyên nhân chưa được t́m ra. Hậu quả của các thay đổi này đưa tới một căn bệnh của thế kỷ. Bác sĩ Lewis Thomas, Khoa Trưởng Đại Học Y Yale coi đây là một bệnh xấu xa nhất trong các bê.nh. Nó không những tàn phá bệnh nhân mà c̣n gây hậu quả tai hại cho gia đ́nh, bạn bè người bê.nh. Nó bắt đầu với sự mất khả năng học hỏi, tính toán, suy nghĩ để rồi đưa đến sự khép kín hoàn toàn về tâm trí. Bệnh nhân tiếp tục sống không hồn cho tới ngày nào đó một bội nhiễm phổi giải thoát cho họ.

Vậy trí nhớ là ǵ?

Theo định nghĩa, trí nhớ là một khả năng của trí tuệ để thu thập, tích trữ và lấy ra các sự kiện mà con người đă trải qua trong quá khứ. Có trí nhớ ngắn hạn, trí nhớ dài ha.n. Ngắn hạn không tồn tại lâu và có thể chuyển sang dài hạn và lưu trữ măi măi
Hăy h́nh dung khung cảnh một buổi trưa hè, ta ngồi ở một nơi nào không phải là quê hương Hà Nội, mà nhớ lại cùng bạn bè tắm sông, hái ổi trên Nghi Tàm, đạp xe vào chùa Láng, chùa Trầm. Rồi tưởng tượng như đâu đây phảng phất hương ngọc lan trên đường Quan Thánh, hay phượng vĩ đỏ ối chung quanh Hồ Tây. 
Làm sao mà bất cứ lúc nào, nếu muốn, ta cũng như sống lại những ǵ của quá khứ? Làm sao năo bộ, một cơ quan chỉ nặng chừng 1.5 kí lô có thể thực hiện được cái công việc đầy khó khăn đó? Khoa học đă cố gắng giải đáp, nhưng sự hiểu biết mới chỉ có một phần.

Khi mới sanh, năo bộ nặng khoảng 50 gr , lúc trưởng thành nặng 1,5 kg. Đó là một khối chất giống như bột ḿ nhăo, mầu xám nhạt với cả tỷ tế bào và nhiều triệu dây nối tiếp giữa các tế bàọTín hiệụ chuyển từ tế bào này sang tế bào khác ở chỗ nối tiếp và bằng hóa chất trung gian Acétylcholin. 
Mỗi ngày có từ 60.000 tới 100.000 tế bào thần kinh chết và không được thay thế. Đây là một cuộc tàn sát lớn mà khi ta tới tuổi 65, có đến 1/10 tổng số tế bào thần kinh bị tiêu hủy. 
May mắn thay là những tế bào c̣n lại có thể lănh phần trách nhiệm của những tế bào xấu số bằng cách mọc ra nhiều nhánh xen vào khoảng trống để tiếp nhận tín hiệu thần kinh. Sự việc này cũng giống như trong khu rừng già, một cây chết đi th́ cây kế cận vươn lên, sinh ra nhiều cành để điền khuyết.
Phần năo có nhiệm vụ ghi trí nhớ nằm ở vùng vỏ năo, hai bên thái dương, sau mắt. Phần nhận và thanh lọc tín hiệu cho trí nhớ nằm sâu trong năo, có h́nh chữ C, gọi là hải mă. Sự liên hệ chức năng giữa hai vùng này rất cần thiết cho trí nhớ .
Ở tuổi già, khối lượng năo nhỏ đi, tế bào thần kinh thay đổi h́nh dạng, sự truyền tín hiệu chậm lại, chất lipofuscin xuất hiện giữa tế bào, có thể gây rối loạn cho các cơ năng của năo. Máu vào óc ít hơn, dưỡng khí tiêu thụ cũng giảm. 
H́nh do quang tuyến X chụp cho thấy các luống óc năo nhỏ đi, rănh giữa luống rộng ra. Từ tuổi 20 tới 90, năo nhẹ bớt đi khoảng 5-10% và chứa nhiều chất lỏng hơn. Những thay đổi này có ảnh hưởng phần nào tới trí nhớ.

Trí nhớ được chia ra làm ba loại :

1-Trí nhớ ngắn hạn: Đây là loại trí nhớ để phân tích những dữ kiện, sự việc cần tức th́ và kéo dài trong chốc lát . Người Mỹ gọi nó là trí nhớ làm việc (working memory), và từ năm 1890, nhà tâm lư học Williams James gọi là trí nhớ căn bản (Primary memory). 
Ta lấy một thí dụ: trí nhớ này giúp ta nhẩm trong đầu một số điện thoại trong khi quay máy. Chẳng hạn: bà vợ hỏi chồng số điện thoại của cô Cúc, em dâu, là bao nhiêu, chồng trả lời 273-4949, vợ nhẩm số đó và quay. Hai chị em thảo luận về quần áo, phấn son cả tiếng đồng hồ. Lần sau cần số điện thoại cô Cúc, nàng laị hởi chàng. Thật là tiện, khỏi mất công nhớ. Mà nếu muốn nhớ, nàng phải dùng đi dùng lại nhiều lần, như là để củng cố, hợp nhất dữ kiện đó vào năo. Trí nhớ này bắt đầu có vào lúc 7 tuổi, thường thường không bị suy giảm với tuổi cao. Nó kéo dài khoảng vài chục giây tới một phút.

2- Trí nhớ trung hạn : Những dữ kiện ghi trong trí nhớ này tồn taị từ nhiều phút tới vài năm. Một tín hiệu được nhắc đi nhắc laị, được xử dụng nhiều lần sẽ được ghi đậm sâu trong vỏ năo. Khi cần đến, óc sẽ được kích thích để lấy ra dữ kiện này. Khi c̣n bé đi học, có những bài học thuộc ḷng trong Luân Lư giáo khoa thư mà chắc bây giờ nhiều người trong chúng ta c̣n đọc lại được .
Xin nói rơ là, để có chất liệu trong trí nhớ, ta phải đi qua ba giai đoạn : 

a-Thu thập, lấy dữ kiện bằng học hỏi, thảo luận, suy nghĩ, và bằng tiếp nhận của các giác quan.

b-Tồn trữ: Một dữ kiện, muốn được tồn trữ, phải qua sự thanh lọc của bộ phận hải mă, để coi nó có gây xúc động, hấp dẫn đáng ghi nhớ hay không.Tên người yêu chắc chắn là phải cần ghi nhớ hơn là tên anh cảnh sát mới biên phạt ḿnh v́ lái xe quá tốc độ. Dữ kiện đó hoàn toàn mới hay có liên quan tới một kỷ niệm cũ. Thí dụ ta đă có một số ư niệm về một ca sỹ với tiếng hát vượt thời gian; rồi tháng sau có tin cô ấy lấy chồng, năm sau sinh đôi, th́ bộ phận hải mă sẽ xếp những tín hiệu mới này vào h́nh ảnh cô ca sỹ nổi danh trên để được phong phú hơn. 

c- Phụïc hồi kỷ niệm: Giống như máy vi tính, ta có thể phục hồi, lấy ra, bất cứ lúc nào, những dữ kiện có trong trí nhớ. Nghe tiếng hát cô ca sỹ kể trên trong CD là ta có thể h́nh dung ra cuộc đời ái t́nh sự nghiệp, gia cảnh cũng như h́nh dáng của cô ta .Trí nhớ này bắt đầu có vào lúc 10 tuổi.

3- Trí nhớ dài hạn : có thể tồn tại suốt đời người. Đây là kết quả tích tụ của nhiều năm với những kỷ niệm, kinh nghiệm, kiến thức học hỏi của người tuổi cao.
Có những trí nhớ về kiến thức tổng quát mà ta thu góp, tàng trữ một cách tự nhiên, không cần biết nó xẩy ra khi nào, ở đâu. Nói đến quê hương Việt Nam là ta h́nh dung ra một giang sơn có h́nh chữ S, có sông Hồng, núi Ngự, Cửu Long Giang. Khi nhắc tới Quang Trung, ta nhớ lại sử sách kể những trận đánh quân Tàu oai hùng của Người. Trí nhớ này tích tụ ngày một xúc tích, rất tự nhiên, đầy lúc nào ta không hay. 
C̣n trí nhớ về những sự kiện cá nhân trong đời sống hàng ngày được ghi nhận với thời gian và không gian. Chẳng hạn trưa hôm qua ta ăn cơm Việt nam ở quán Quê Hương hoặc sinh nhật năm ngoái, ta nhận được chiếc đồng hồ mới do vợ con mua tă.ng. Đó là trí nhớ quá khứ. 
Sáng nay khi đi làm, ta tự nhủ là chiều nay tan sở trước khi về nhà, sẽ ghé siêu thị mua chai rượu vang v́ tối nay vợ làm món cá bông lau hấp. Đây là trí nhớ vị lai. 
Có trí nhớ hành động thường nhật như ta tự hỏi, sáng nay có để thức ăn cho chú chó không, hoặc tuần trước ta cắt cỏ ngày thứ năm hay thứ sáu. 
Trong trí nhớ hồi tưởng, ta nghĩ và nói về dữ kiện của " những ngày xưa thân ái ", trí nhớ tự truyện nhắc đi nhắc lại chuyện về ḿnh trong vài năm trước. Trí nhớ dung nhan khi " Xin lỗi nom ông quen quen, ḿnh đă gặp nhau, mà không sao nhớ đượïc tên ông ", trí nhớ "đă thấy" (déjà vu) ḿnh đă ở nơi đó mà không nhớ bao giờ.
Bà nội trợ, làm bếp cần mấy củ tỏi, nhưng nhà không c̣n. Bà ta nhẩm trong đầu là kỳ tới đi chợ thêm tỏi vào danh sách các thứ cần mua. Khi viết danh sách lại quên biên tỏi. Đi chợ, qua hàng rau quả, nh́n thây tỏi, bà ta lượm một túi, như vậy là trí nhớ thầm kín đă gợi bà mua tỏi.

Kết luận

Làm sao mà năo, nói chung, các trung tâm trí nhớ, nói riêng, có thể hoàn tất công việc phức tạp đó một cách chu đáo và khoa học như vậy? Cho tới nay, chưa có một giải đáp thỏa đáng mà chỉ có những gơị ư, phỏng đoán. 
Có nguời đă ví năo bộ như cả ngàn hệ thống điện thọai mà mỗi hệ thống có thể cung cấp nhu cầu liên lạc cho tất cả dân chúng của thành phố Nữu Ước. Các trung tâm này liên tục nhận những tín hịêu thu lượm do ngũ quan đưa về, phân tích, xếp loại rồi tồn trữ. Óc ghi nhận dữ kiện như một cái máy thu âm, bộ phận hải mă như là một cái nút kiểm soát. B́nh thường, nút bấm này tắt, và chỉ mở để ghi khi nào dữ kiện được coi là quan tro.ng. Một dữ kiện không quan trọng thường lởn vởn trong đầu một lúc rồi tan biến đi. Cho nên nếu ta có quên tên một người nào đó trong tiệc cưới cũng là chuyện b́nh thường, giống như là lâu lâu ta quên, không biết ch́a khóa xe, chià khóa nhà để ở đâu.
Nhưng lái xe đi làm mỗi ngày trên cùng con đường mà lạc lối, quên những hẹn quan trọng, kể đi kể lại cùng câu chuyện trong một cuộc gặp gỡ ngắn ngủi với bạn bè, th́ là điều đáng nga.i. 
Những thắc mắc, lo âu, tự hỏi: Ta già rồi chăng? Hay ta đang mắc chứng năo suy trầm tro.ng?
Liệu trí nhớ có bỏ ta ra đi. Như những con chuột t́m đường chạy trốn khỏi con tầu sắp đắm!


Bác sĩ Nguyễn Ư ĐỨC
Texas-USA