Tiếng Nhật & Người Việt
 

Văn Lang Tôn-thất Phương

Vài học giả Nhật, khi nói về Việt Nam, thường hay dùng câu “Chikatute Toi”, nghĩa là “Gần mà Xa”: Gần về địa lý, xa vì cứ như là một nước nào xa Nhật Bản lắm (làm họ) không biết về Việt Nam bao nhiêu. 

Thực ra, người Nhật biết về Việt Nam nhiều hơn người mình biết về Nhật Bản. Từ hồi cuối thập niên 1930s người Nhật đã để tâm tìm hiểu về Việt Nam (cho mục đích chính trị và chiến lược). Mantetsu Chosabu (Ban Nghiên Cứu của Công Ty Xe Lửa Mãn Châu) đã dịch khá nhiều tài liệu của người Pháp về Việt Nam: Xã Hội, Phong Tục, Kinh Tế, vv... 

Thời sau 1945, đặc biệt từ đầu thập niên 1950s trở đi, các tổ chức như KeiDanRen, Ajia Keizai KenkyuJo, Mitsui Butsan... đã có nhiều nghiên cứu riêng biệt về Việt Nam, phần lớn là về kinh tế. 

Còn người mình thì biết được bao nhiêu về Nhật Bản? Dĩ nhiên có một số nghiên cứu về Nhật Bản trong vòng 20 năm gần đây, nhưng trước đó thì hiếm. Được nhiều người biết đến thì chỉ có cuốn “Nhật Bản Duy Tân 30 Năm” của cụ Đào Trinh Nhất (xuất bản năm 1936). Lùi xa về trước, cụ Phan Bội Châu có viết về nước Nhật, nhưng mục đích của cụ chỉ nhằm vào việc khích lệ dân khí, không phải để người Việt tìm hiểu Nhật Bản. Cụ khen nước Nhật, muốn lấy đó để nâng cao tinh thần của lớp thanh niên, vô tình cụ cũng làm nhiều thế hệ đi sau hiểu lầm rằng nước Nhật được hùng cường là nhờ tài của vua Minh Trị (một ông vua ngồi làm vì, giống như vua Lê của chúa Trịnh). Cụ viết:  

Cờ độc lập phất đầu đứng trước
Nhật Bản kia vốn nước đồng văn
Á Châu mở hội Duy Tân
Nhật Hoàng là đấng anh quân ai bì
Giòng Thần Vũ quay về một họ
Vầng Thái Dương soi tỏ góc trời

...

Ngày rằm ta, tháng chạp Tây
Chiến thư hai nước định ngày giao tuy [2 nước Nhật & Nga]
Trận thứ nhất Cao Ly lừng tiếng
Khắp địa cầu muôn nước đều khen
Sa trường xung đột mấy phen
Ngọn cờ Áp Lục, tiếng kèn Liêu Đông

...

Đông-Tam-Tỉnh thu trong tay áo
Bọn trắng da lơ láo giật mình ... 

Tuy nhiên, những điều này là vấn đề dài, nên để cho một dịp khác. 

Về tiếng Nhật, những ngày còn ở lớp Tiểu Học, tôi có nghe mấy đứa bạn nhóc tì cho biết hai tiếng Nhật là “Ari-KA-to” và “Yoto-nai”; bảo đó nghĩa là “Cám Ơn” và... gì gì đó, không biết! (Sau này mới hiểu ra “Yoto-nai” là cách đọc sai của chữ “Joto ne” = Tốt quá nhỉ)! Còn về người Nhật thì nghe người lớn hay bảo “Nhật lùn”, mặc dầu xem phim võ sĩ Nhật đánh kiếm vèo vèo thì thấy họ không lùn hơn ta! Rồi khi vô lớp lớn ở Trung Học, có thầy giáo nói “người Nhật lùn, vì họ thuộc giống Oải-Nô (Ainu); Oải là lùn”. Thực ra Oải-Nô là tiếng người Tàu phiên âm chữ Ainu (một sắc dân thiểu số ở miền Bắc nước Nhật), còn họ có lùn không thì về sau qua Nhật rồi tôi mới biết (trung bình, họ cao hơn người Nhật).  

Nhưng thắc mắc lớn của cả thế hệ tôi (và đại đa số dân chúng miền Nam thời đó) là “Sao mà nước Nhật tài quá, mới đổ nát tan hoang hết vào năm 1945 mà trong 1 thời gian ngắn nền kinh tế Nhật đã hưng thịnh lên một cách thần kỳ”? 

Đây lại cũng là một nhận định sai lầm khác, bây giờ cũng còn lắm người Việt tin Nhật Bản “từ số không” vào năm 1945 bỗng nhanh chóng trở thành cường quốc. Điều này chứng tỏ người Việt mình không biết về nước Nhật bao nhiêu. 

Một ví dụ khác, khá thú vị, là mới cách đây vài tháng, có người quen bảo tôi: “Anh là người Huế, nên anh đi Nhật học tiếng Nhật là phải rồi, khỏe ru”! Hỏi tại sao khỏe, người ấy gửi cho một bài viết ngắn của ai đó, đại loại nói: Tiếng Huế với tiếng Nhật giống hệt nhau, cho nên người Huế rất quen với tiếng Nhật. Ví dụ người Huế nói: “Mi đi mô ri”, “Sao không qua tau”, “Hôm ni ta ra”, “Cô khi mô qua”, vv... giống y tiếng Nhật!  [Ôi, xin chúc mừng tất cả bà con xứ Huế mình].  

Tôi chỉ có thể bảo anh ấy “họ nói giỡn đó”, sợ có lỡ lời chút nào chăng. Người Việt (của thế hệ tôi), đa số đều rời nhà trường với một số kiến thức tiếng Pháp hay tiếng Anh trong đầu. Cho nên nếu cứ thế mà học thẳng bằng tiếng Anh (hay tiếng Pháp) thì đã sẵn có cơ bản. Nhưng tiếng Nhật thì khác, đi học tiếng Nhật là bắt đầu từ con số không, dù là đối với những ai biết sẵn chữ Hán đi nữa (sẽ nói sau). 

Kể chuyện bên lề một chút:

Hồi ở Tokyo, có một anh bạn người Mỹ cho tôi biết anh ấy mới tìm ra một “chân lý”. Anh bảo: Nếu người Nhật khen bạn “giỏi tiếng Nhật quá” thì có nghĩa là bạn nói bập bẹ, chỉ đủ để đi chợ mua thức ăn. Còn nếu họ nói tiếng Nhật của bạn “cũng đỡ đỡ” (mah-maa),  hoặc bảo “anh phát âm khá lắm” thì có nghĩa là tiếng Nhật của bạn “cũng được”. 

Điều này chỉ là một phản ánh của tâm lý người Nhật. Họ không muốn người ngoài biết rõ quá về họ. Người ngoài đây là người ngoại quốc lẫn người Nhật nào không thuộc về “hệ mạch” của họ. Cho nên, muốn hiểu rõ về văn hóa Nhật Bản, về tiếng Nhật, về xã hội Nhật, có lẽ bạn phải cần ít nhất là 10 năm sống (và học hỏi) trong xã hội Nhật. Dĩ nhiên là nếu gián đoạn thì thời gian cần thiết sẽ dài hơn. 

Một vài  người bạn Nhật của tôi đồng ý rằng hình như tiếng Nhật có một cái gì “không thuận chiều” với những ngôn ngữ khác, trừ ra tiếng Triều Tiên (hay tiếng Hàn Quốc). Điều này rất khó chứng minh, nhưng chỉ cho cảm tưởng mà thôi thì hình như nó là ... thế!  Phải chăng điều này làm cho người Nhật không nói được tiếng Anh, Pháp, vv... một cách lưu loát, dù ở trường, họ có học tiếng Anh khá đàng hoàng? Đây là nói về người Nhật bình thường, kể luôn cả các sinh viên tốt nghiệp đại học. Trên bình diện chung, người Thái, người Việt nói tiếng Anh có vẻ trôi chảy hơn một người Nhật bình thường.   

Người Việt học tiếng Nhật có một lợi điểm nếu họ thông thạo chữ Hán (có lẽ người Tàu cũng thế, so sánh với người châu Phi, châu Mỹ, Úc, vv...). Bởi vì có nhiều từ ngữ Hán Việt hoàn toàn giống như chữ Kanji (Hán Tự) của Nhật; ví dụ như Tâm Lý, Bất Động Sản, Địa Cầu, Chú Ý, Vị Vong Nhân, vv... Những câu chữ Hán như “Tứ hải nhân dân thủy hỏa trung” (‘bốn biển nhân dân nước lửa nồng’), người Nhật bình thường có thể hiểu được.  

Nhưng người Việt nào vác nguyên xi tiếng Hán-Việt đem qua áp dụng vào tiếng Nhật thì sẽ có lắm khi “kẹt đạn”. Ví dụ, tuy cũng là chữ ĐỨC nhưng người Nhật viết ít hơn chữ ĐỨC (viết theo chữ Hán) của Việt Nam một nét. Đa số du học sinh Việt Nam hay bị kẹt chữ này, vì lúc trong nước đã quen với khái niệm: 

Chim Chích mà đậu cành tre
Thập trên tứ dưới, nhất đè trên tâm. 

Trong Kanji, chữ “tâm” không có chữ “nhất” để “đè lên” như nhiều người Việt vẫn tưởng. 

Đó là cách viết, còn cách dùng từ ngữ cũng khác nhau.  

Ví dụ, với người Việt, “cố nhân” là “người cũ” (Cung Tiến: “chờ nhau hoài cố nhân ơi”);  với người Nhật, đó là “người chết”, đã không còn trên đời này nữa. Với những câu quen thuộc của người Việt, ví dụ như định nghĩa về Trượng Phu của Mạnh Tử: “Phú quý bất năng dâm. Bần cùng bất năng di. Uy vũ bất năng khuất”... thì chỉ có những người Nhật nào có học đàng hoàng, biết  kinh điển mới hiểu được. Với người Nhật bình thường, họ chỉ hiểu được hai chữ “bất năng” thôi, mà “bất năng” trong tiếng Nhật là “trên bảo dưới không nghe”, “giã từ vũ khí”! 

Nói cách khác, khi dùng tiếng Nhật không thể dùng vốn liếng Hán-Việt để đưa vào; mà (giống như việc học bất cứ ngoại ngữ nào) phải suy nghĩ như người bản xứ;  với tiếng Nhật thì đi theo tiếng Nhật; chứ không thể suy nghĩ bằng tiếng Việt trong đầu rồi dịch sang tiếng Nhật.  

Người Nhật nói “mi-ren” (Vị Luyện) nghĩa là “tiếc nuối”, phải nhớ đúng như thế thôi, không đưa vào tiếng Hán-Việt được. “DaiJoBu” viết chữ Hán là Đại Trượng Phu, nhưng nghĩa là “không sao đâu, cứ an tâm, ổn”. Chữ “Benkyo” tiếng Nhật là học (hoặc học hỏi), cứ nên theo tiếng Nhật, không thể dùng tiếng Hán-Việt rồi thắc mắc “tại sao học mà họ nói là Miễn Cưỡng”? (Vậy “không sao đâu” mà họ nói Đại Trượng Phu thì tại sao?). “Vô Duyên”, tiếng Nhật là “Mu-En”, có nghĩa là “không có duyên số” (Kiều: ‘Khéo vô duyên bấy là mình với ta’) -- hoặc có khi nghĩa là “không liên quan”, “không can dự”. Nhưng Mu-En không có nghĩa như “ăn nói vô duyên” như nhiều người Việt mình lầm tưởng (Ca Dao: “Vô duyên chưa nói đã cười. Chưa đi đã chạy là người vô duyên”). 

Ngoài ra, trong tiếng Nhật còn có nhiều “Ate-ji”, nghĩa là những chữ dùng “Kanji” chỉ để đọc âm (phát âm) chứ các Kanji đó không có ý nghĩa gì liên quan (Ví dụ chữ Sushi, hai chữ Hán này chỉ để mà đọc âm thôi, chứ nghĩa của chúng không liên quan gì đến món ăn có cá sống).

Với những chữ “Ate-ji”, nếu cứ nhìn vào chữ Hán rồi đi tra nghĩa của nó thì như làm việc công Dã Tràng. 

Trái với Ateji là “Jukujikun”: Đây là dùng chữ Hán theo nghĩa của nó,  chứ phát âm thì khác (không theo cách phát âm thông thường của các chữ Hán đó). Ví dụ: Tsu-yu (viết chữ Hán là Mai Vũ), nghĩa là mùa mưa. Hoặc “Otona” (viết chữ Hán là Đại Nhân, nghĩa là người lớn).

Nói đơn giản, cách đọc những chữ Jukujikun khác với cách đọc  thông thường, nhìn vào chữ Hán là chỉ để xem nghĩa của từ ngữ thôi.  

Còn khá nhiều, nhưng không ghi ra hết được. Tuy nhiên về cơ bản, cách dễ nhất là – nếu không thể nắm chắc về nguồn gốc của từ ngữ –  thì họ dùng thế nào, mình cứ sao dùng vậy. Hiểu rõ, và dùng cho đúng, là cũng đủ ngất ngư lắm rồi. 

Nói tóm lại, tuy trong tiếng Nhật có nhiều Hán Tự (Kanji), nhưng không có nghĩa là chúng cứ phải giống hệt tiếng Hán-Việt. Mà người Nhật bình thường cũng chỉ biết khoảng 2,000 tiếng Kanji thôi; phải là người Nhật học đàng hoàng (và học khá cao) mới có thể đọc được (và hiểu được) những loại điển tích chữ Hán như “Tứ Diện Sở Ca”, “Nằm Gai Nếm Mật” (Gashinshotan), vv... 

Ngoài ra, trong tiếng Nhật lại còn có tiếng Anh trộn vào, và thường nó là “tiếng Anh của người Nhật” (Japanese English). Đây cũng là một cái khó, kể cả cho những ai biết tiếng Anh, vì có đoán giỏi cách mấy cũng khó mà hiểu được. Ví dụ người Nhật nói: “Shibiru”, có nghĩa là chữ “Severe” trong tiếng Anh. Tương tự: “Toraberu” nghĩa là Travel, “Sorumeito” nghĩa là Soul Mate, “Mai-ka” (my car) nghĩa là private car, “Mishin” (machine) nghĩa là cái máy may, vv... 

Nói cho đúng, học bất cứ tiếng nước ngoài nào cũng đều khó. Một giáo sư về ngôn ngữ ở đại học ANU có tâm sự:  “Tiếng Anh sao mà khó quá. May mắn mà tiếng Anh là tiếng của tôi” (Chị ấy người Mỹ). Còn anh bạn người Mỹ đã nói ở trên có nhận định về việc học tiếng Nhật: “Nó cứ như mình leo núi. Khi ở mức này thì nghĩ đỉnh núi ở khoảng chừng kia. Leo lên cao hơn, thấy đỉnh núi lại cao hơn nữa”!  

Một người đi học tiếng nước ngoài, dù là tiếng của nước nào, nhưng không vững về tiếng mẹ đẻ của mình, về những quy luật và ý tứ của nó, thì cũng khó mà trèo cao đào sâu vào lãnh vực của một ngôn ngữ thứ hai. 

Dù sao thì biết được một thứ tiếng nước ngoài cũng cho ta như sống được trong một thế giới khác, với nhiều bất ngờ, thử thách và thú vị của nó. 

Trước khi ngưng, cũng nên kể thêm một chuyện vui trong những ngày đang mày mò học tiếng Nhật: 

Người Nhật thích nói tiếng Anh, và nhiều người ngỡ rằng hễ ai là “Gaijin” (người ngoại quốc) thì hẳn biết tiếng Anh. Nhớ lại những ngày mới đến Tokyo, chúng tôi thường tìm cách học tiếng Nhật từ ông bán rau ở gần cư xá: Tỏi gọi là gì, quýt gọi là gì, vv... Ông ấy thì cũng muốn học tiếng Anh, hỏi lại: Cái thớt gọi là gì, cái bàn mài củ cải gọi là gì, cái dao làm bếp gọi là gì, vv...  

Ôi, một lũ học trò dài lưng tốn vải, có chui vào bếp nấu thứ gì đâu mà biết cái thớt gọi là gì!  Hồi đó chưa có điện thoại cầm tay để tra cứu ngay như bây giờ, cho nên cũng lúng túng, hẹn lại hôm sau (để tối đó về nhà tra tự điển)! 

Mấy năm trước đây, khi có dịp trở lại Tokyo, cũng vẫn nhớ ông bán rau vui tính. Không thể tìm về đường xưa lối cũ để xem tiệm bán rau còn đó hay không, nên cũng không biết ông vẫn còn đó, hay đã theo “hạc nội mây ngàn” sau những biến chuyển của giòng đời? 

*

* 

VL TTP

(06-08-2023)