Câu Chuyện Thầy Lang
T́nh Bằng
Hữu-Bạn Già
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
“Có bạn tốt, tốt cho sức khỏe”- Irvin Sarason
Tục ngữ Mỹ có câu nói: “Tiếp tục kiếm thêm bạn mới nhưng hăy duy
tŕ bằng hữu cũ, v́ bạn mới là bạc mà bạn cũ lại là vàng”.
Cụ Nguyễn Đ́nh Chiểu của chúng ta trang trọng bạn xưa với:
" Trong đời mấy bậc cố tri,
Mấy trang đồng đạo, mấy ngh́ đồng tâm"
Nhà thơ Lê Đại Thanh viết:
“Bạn là một nửa bản thân tôi
Nửa da thịt, nửa trái tim, khối óc”
C̣n sau đây là diễn tả t́nh bạn trong Nhị Độ Mai:
“Nghĩa bằng hữu bậc trung trinh,
Thấy hoa mai bỗng động t́nh xót xa”
Nhiều vị tuổi cao cũng có ư nghĩ rằng khi về già, ngoài việc có
một sức khỏe tốt, một gia đ́nh êm ấm, th́ t́nh bạn lâu năm là một
hành trang quư giá mà họ đă mang theo được cho tới giai đoạn cuối
của cuộc đời.
Vậy th́ bạn hữu là ǵ?
Hiểu theo nghĩa thông thường, bạn là một nhóm người thường th́
không có liên hệ ruột thịt, gắn bó với nhau qua những tương đồng về
hoàn cảnh sinh sống.
Họ đến với nhau trong tâm đầu ư hợp, bằng kết nối những tâm tư,
những nguồn giao cảm gần giống nhau.
Họ thân với nhau để chia xẻ vui buồn, để cùng thực hiện những
hoài băo chung, để nương tựa lẫn nhau.
Họ hiểu nhau, tin tưởng nơi nhau, thích nhau. Đây là một gắn bó
của sự thủy chung và thương yêu vị tha và lâu dài. Với nhau, họ là
người đồng hành, là người tin cậy.
Bạn hữu khác với người quen biết, gặp nhau trong công việc hàng
ngày như ở sở làm, trong cộng đồng, ngoài lối xóm. Đó chỉ là những
tiếp xúc trong một thời gian giới hạn và cần thêm nhiều lôi cuốn,
kết nối khác nữa để chuyển sang t́nh bằng hữu.
Trong đời sống hàng ngày, nhiều khi người ta đă lạm dung chữ bạn.
Mới gặp nhau vài lần mà đă nói đó là bạn tôi, cứ như là thật. Ông bà
chủ lấy ḷng nhân viên, sai bạn ơi làm hộ tôi cái này, cái kia sao
mà ngọt như mía lùi. Để rồi sa thải nhau cũng mau như cắt.
Bạn hữu thường tập trung vào mấy nhóm.
-Một số người có tinh thần độc lập, tự cho là không cần đến ai.
Không phải họ sống cô độc. Nhưng, với họ, những giao tế qua lại
thường nhẹ nhàng, có cũng được mà không cũng chẳng sao. Rồi tùy theo
hoàn cảnh, tùy theo nhu cầu, nếu cần th́ giao tiếp, nếu không có thể
quên đi dễ dàng. Họ sống với hiện tại và thỏa măn với những người mà
họ mới gặp hay đă có sẵn. Cho nên khi mất một giao hữu, họ cũng
chẳng tiếc mấy.
-Những người kỹ tính, lựa bạn mà chơi th́ có gắn bó sâu đậm đặc
biệt với một số người mà họ coi là rất thân. Nên họ buồn tiếc khi
mất. C̣n những liên hệ khác th́ chỉ là những thiển giao, quen biết
nhiều hơn là kết bạn. Họ sống nhiều với bạn xưa và không muốn t́m
bạn mới khi tới tuổi cao.
-Người hiếu bạn có nhiều bằng hữu hơn: bạn quen từ những năm
trước, bạn mới tạo ra sau này. Họ là những người sống với cả quá khứ,
hiện tại trong t́nh bạn và sửa soạn cho tương lai với nhiều bạn bè.
Họ luôn luôn dùng giao tế nhân sự để kiếm thêm bạn mới.
Nhiều nhà xă hội học phân biệt bằng hữu tương nhượng, bằng hữu
tiếp thu và bằng hữu trong hợp tác.
Khi đôi bên cho nhau ḷng trung thành và t́nh thương yêu th́ có
sự cân bằng của t́nh bạn, đôi bên nương tựa lẫn nhau.
Khi chỉ có một bên cống hiến tất cả và bên kia không đáp lễ th́
chỉ có t́nh bạn một chiều.
Khi chỉ hợp tác v́ một quyền lợi, một mục đích mà không có thương
yêu, chung thủy th́ giao tế không bền và rất giới hạn.
Đặc điểm của bằng hữu.
Khác với t́nh anh em, vợ chồng, bạn hữu có những sắc thái riêng
biệt. Đây là một giao hảo có tính cách tự nguyện, một ràng buộc
riêng tư do đôi bên hiểu ngầm thương lượng, một liên hệ qua lại
trong tinh thần b́nh đẳng tràn đầy thiện tâm, thiện ư.
V́ tự nguyện, có quyền lựa chọn và được chọn lựa nên không ai bắt
buộc ai phải là bạn. Nó cũng không có ràng buộc pháp lư như t́nh
nghĩa vợ chồng, hoặc lễ nghĩa huyết tộc như t́nh anh chị em ruột
thịt.
Cho nên dù có liên hệ huyết mạch, người cùng lối xóm, cùng sở làm
mà không có tương khí tương đồng th́ cũng không trở nên bằng hữu
được. Ta có thể tỏ ra hết sức lịch sự với người cùng pḥng, cùng sở
nhưng không có điều ǵ bắt buộc ta phải thích và là bạn người đó. Ta
không thể tự coi là bạn của một người khi ta không biết người đó có
sẵn sàng nhận ta là bạn không. Tác giả người Pháp J Delille đă nói:
“Cha mẹ là do số phận, bạn bè do lựa chọn ”.
B́nh đẳng v́ t́nh bạn xây dựng trên cá nhân mỗi con người. Nó
không đ̣i hỏi sự bằng nhau tuyệt đối về học vấn, về địa vị trong xă
hội, về sự giàu tiền, lắm bạc như nhau, thành công như nhau. Đă có
nhiều t́nh bạn rất đẹp nẩy nở giữa chủ và thợ, giữa thầy và tṛ,
giữa người giàu và người nghèo.
T́nh bạn cũng tôn trọng tính cách độc lập của nhau: mỗi bên có
nếp sống riêng tư, tự do quyết định cho đời sống của ḿnh mà không
bị bên kia can thiệp. Không có sự áp đặt chủ -nô hoặc khuất phục như
lănh chúa độc tài với thần dân.
Trong t́nh bạn, đôi bên dành cho nhau những cảm t́nh tốt, những
chăm sóc, quan tâm tận t́nh, những giúp đỡ khi cần và sự rộng lượng,
sẵn sàng với nhau. Thiện ư này không đưa đến sự lợi dụng nhau hoặc
phụ thuộc nhau. Người giúp thấy thoải mái làm mà không cho là có bổn
phận hoặc bị bắt ép phải làm, mà người nhận không bị ám ảnh là đă
đ̣i hỏi quá nhiều ở bạn.
V́ khi đă phụ thuộc vào nhau th́ sự tự do, b́nh đẳng không c̣n
nữa. Một t́nh bạn đích thực không những chỉ cởi mở để cho mà c̣n vui
vẻ để nhận.
T́nh trạng sẵn sàng với nhau cũng là căn bản của bằng hữu và
trong t́nh bằng hữu, không có sự ghen tị mà c̣n cần thành thật với
nhau, không mầu mè, che đậy.
Để có bằng hữu
T́nh bạn có thể được xây dựng trong bất cứ điều kiện, hoàn cảnh
nào của con người.
Căn bản là ít nhất họ có cùng một thôi thúc t́nh cảm, có sự chia
xẻ trao đổi những ư nghĩ giống nhau, có cùng sở thích, quyền lợi.
Trong t́nh bạn tuy cũng có những khác biệt nhưng khác biệt này bổ
túc cho nhau. Nếu hoàn toàn giống nhau th́ đâu c̣n đối thoại, đồng
cảm.
Bạn thường t́m thấy trong các nhóm có chung sinh hoạt: học cùng
trường, ở cùng khu phố, làm cùng nghề, cùng thú vui giải trí, cùng
lui tới cơ sở tôn giáo. Nó nẩy sinh ở những lứa tuổi khác nhau. Nhóm
trung niên có lợi điểm là có bạn ở mọi lứa già trẻ trong khi người
già có bạn ở cùng lứa tuổi hoặc trẻ hơn.
Về giống tính th́ thường thường đàn ông đàn bà đều có nhiều bạn
như nhau, nhưng chồng th́ không hay tâm sự nơi bạn mà tin cẩn vợ hơn,
c̣n vợ th́ có nhiều bạn gái để tâm sự ngoài chồng ḿnh.
Bằng hữu nẩy sinh trong những thôi thúc t́nh cảm giữa hai người.
Thôi thúc càng cao th́ bằng hữu càng sâu đậm.
Một câu hỏi thường được nêu ra là tại sao ta có ước muốn gắn bó
với đối tượng này mà lại hững hờ với đối tượng khác. Có những t́nh
bạn xuất hiện như tia chớp trên nền trời xanh: mới chỉ gặp một vài
lần, chưa biết quá tŕnh, hiện tại của nhau nhưng đă dành cảm t́nh
cho nhau, đă muốn được có bạn và được nhận là bạn. Ư thức chưa thấy
ǵ, nhưng tiềm thức đă nhận ra và tiên đoán là nhiều triển vọng t́nh
bạn sẽ nẩy nở sau này.
Sự bá vai, chèo kéo, nài nỉ không đưa tới t́nh bạn, như các cụ ta
thường nói: “Thấy sang bắt quàng làm họ”.
Đồng nghiệp, đồng sở không đương nhiên thành bằng hữu v́ đây chỉ
là giao tế khách quan, không vượt qua lănh vực nghề nghiệp.
Một vấn đề tế nhị là sự xét đoán và chấp nhận trong t́nh bạn:
nhận xét một cách khách quan về việc làm của bạn hoặc chấp nhận và
hỗ trợ vô điều kiện. Đa số đều kỳ vọng có sự chấp nhận không phê
phán từ bạn ḿnh. Một số khác lại tin cậy ở nhận xét của bạn để
quyết định và để học cách hành xử trong hoàn cảnh mới. Như vậy mặc
dù con người không thích bị đánh giá, nhưng một nhận xét chân thành
của bạn có thể có ích cho họ.
Bạn Già
Giống như khi mới mở mắt chào đời và trong thời kỳ thơ ấu, tuổi
già đôi khi chịu một số phận không mấy vui là phải phụ thuộc vào
người khác, nhất là sau khi đă có nhiều mất mát. Họ không c̣n làm
việc, bị giảm lợi tức, con cái đi ở riêng, mất dần bạn bè, người
thân yêu, kém sức khỏe, bệnh hoạn. Cho nên về già mà có được những
bạn cố tri thân thiết hoặc tạo thêm ra những bạn mới để nương tựa
lẫn nhau là một điều rất an ủi.
Nhiều người cho rằng dù họ hàng thân thuộc có giúp đỡ nhưng bằng
hữu thường gần gũi nhau hơn, dễ nói với nhau hơn. Và có nhiều điều
mà chính người phối ngẫu cũng không đáp ứng được bằng những bạn cố
tri. Họ đă cùng vui buồn có nhau từ thuở xa xưa mà bây giờ già rồi
vẫn c̣n qua lại. Họ nương tựa lẫn nhau để có bầu có bạn, hiểu nhau
để giúp đỡ lẫn nhau. Họ lắng nghe nhau tâm sự, kể lại cho nhau những
kỷ niệm, những việc đă cùng làm. Họ đối xử, xưng hô thân mật như khi
c̣n để chỏm, mấy chục năm về trước.
Thường thường người già muốn có bạn cùng lứa tuổi, có hoàn cảnh
như nhau, sở thích kinh nghiệm như nhau, sống gần nhau để thuận tiện
qua lại. Nhưng họ cũng có khuynh hướng là tạo thêm bạn mới ở lứa
tuổi trẻ hơn để thay thế vào chỗ của những người bạn cùng tuổi sẽ
lần lượt ra đi. Cũng có người già tập trung nuôi dưỡng bạn cố tri,
giới hạn t́m thêm bạn mới để tiết kiệm sinh lực và để tránh gặp
những trái ư không cần thiết.
Về già cũng có một số hoàn cảnh khiến cho t́nh bạn gặp trở ngại.
Kém sức khỏe đưa đến không cùng nhau sinh hoạt.
Quá phụ thuộc vào bạn trong các công việc hàng ngày th́ đôi khi
bạn cũng thấy khó chịu, xa dần.
Lại c̣n người già giảm khả năng đối thoại với tai nghễnh ngăng,
mắt kèm nhèm đều dễ dàng rơi vào cảnh cô lập.
Cũng nhiều người già không có th́ giờ dành cho bạn bè v́ bận rộn
chăm sóc cho sức khỏe của ḿnh hoặc để nghỉ ngơi.
Ngoài ra, có trường hợp khi dư giả th́ bạn bè năng tới lui, mà
nghèo khó th́ lại thưa vắng qua lại. Như t́nh huống của Nguyễn Hữu
Chỉnh:
“Đă hẳn ai là mặt cố tri;
Giầu sang t́m đến, khó t́m đi”
T́nh nghĩa vợ chồng già dù như đũa có đôi, nhưng cũng nên có
những bạn riêng để pḥng hờ thời gian đơn côi, góa bụa.
Khi mất người phối ngẫu, lăo nam cảm thấy lẻ bóng nhiều hơn v́ đă
mất người bạn đầu gối tay ấp cả dăm ba chục năm.
B́nh thường quư lăo bà có nhiều bạn tâm t́nh trong suốt cuộc đời.
Nhưng khi bạn hiền ra đi, th́ cụ bà thấy quan hệ với bằng hữu cũ của
vợ chồng giảm dần. Cũng may là các bà dễ dàng tạo thêm bạn mới, giao
hảo mới bằng cách tham dự vào nhiều sinh hoạt cộng đồng, tôn giáo.
Đa số bạn của cụ bà khi đó là cô quả cùng cảnh ngộ, chỉ có một số
nhỏ có gia đ́nh.
Cho nên khi c̣n sống với nhau mà bà vợ không chịu giao tế tạo bạn
cho ḿnh th́ khi ở góa sẽ có nguy cơ cô đơn. Nhất là khi chẳng may
khả năng tài chánh lại không được dồi dào.
Kết luận
Mặc dù có thể có những căng thẳng, những thay đổi ngoài tầm kiểm
soát, t́nh bạn vẫn giúp người già cảm thấy vui lên rất nhiều. Cho
nên mất một bạn cố tri là một tai biến v́ nhiều người già cảm thấy
không c̣n đủ thời gian để thay thế cái khoảng trống t́nh cảm đó.
Hơn nữa, như Simone de Beauvoir đă viết:
“Cái chết của người bạn thân thiết là sự đoạn tuyệt đột ngột với
quá khứ của ḿnh. Chúng ta không những mất một sự hiện diện mà c̣n
mất cả một phần của cuộc sống mà chúng ta đă gửi gắm nơi họ”.
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
Texas- Hoa Kỳ
|