Câu Chuyện Thầy Lang :  

T́nh Bằng Hữu-Bạn Già
 
Bác sĩ Nguyễn Ư-ĐỨC

 
            Tục ngữ Mỹ có câu nói: ”Tiếp tục kiếm thêm bạn mới nhưng hăy duy tŕ bằng hữu cũ, v́ bạn mới là bạc mà bạn cũ lại là vàng”.
 
            Cụ Nguyễn Đ́nh Chiểu của chúng ta trang trọng bạn xưa với:
 
" Trong đời mấy bậc cố tri,
 
 Mấy trang đồng đạo, mấy ngh́ đồng tâm"
 
Nhà thơ Lê Đại Thanh viết:
 
“Bạn là một nửa bản thân tôi
 
Nửa da thịt, nửa trái tim, khối óc”
 
            C̣n câu sau đây là diễn tả tŕnh bạn trong Nhị Độ Mai:
 
            “Nghĩa bằng hữu bậc trung trinh,
 
Thấy hoa mai bỗng động t́nh sót xa”
 
Nhiều vị tuổi cao cũng có ư nghĩ rằng khi về già, ngoài việc có một sức khỏe tốt, một gia đ́nh êm ấm, th́ t́nh bạn lâu năm là một hành trang quư giá mà họ đă mang theo được cho tới giai đoạn cuối của cuộc đời.
 
            Vậy th́ bạn hữu là ǵ?
 
Hiểu theo nghĩa thông thường, bạn là một nhóm người thường th́ không có liên hệ ruột thịt, gắn bó với nhau qua những tương đồng về hoàn cảnh sinh sống.
 
Họ đến với nhau trong tâm đầu ư hợp, bằng kết nối những tâm tư, những nguồn giao cảm gần giống nhau.
 
Họ thân với nhau để chia xẻ vui buồn, để cùng thực hiện những hoài băo chung, để nương tựa lẫn nhau.
 
Họ hiểu nhau, tin tưởng nơi nhau, thích nhau. Đây là một gắn bó của sự thủy chung và thương yêu vị tha và lâu dài. Với nhau, họ là người đồng hành, là người tin cậy.
 
 Bạn hữu khác với người quen biết, gặp nhau trong công việc hàng ngày như ở sở làm, trong cộng đồng, ngoài lối xóm. Đó chỉ là những tiếp xúc trong một thời gian giới hạn và cần thêm nhiều lôi cuốn, kết nối khác nữa để chuyển sang t́nh bằng hữu.
 
Trong đời sống hàng ngày, nhiều khi người ta đă lạm dung chữ bạn. Mới gặp nhau vài lần mà đă nói đó là bạn tôi, cứ như là thật. Ông bà chủ lấy ḷng nhân viên, sai bạn ơi làm hộ tôi cái này, cái kia sao mà ngọt như mía lùi. Để rồi lay off nhau cũng mau như cắt.
 
 Bạn hữu thường tập trung vào mấy nhóm.
 
Một số người có tinh thần độc lập, tự cho là không cần đến ai. Không phải họ sống cô độc. Nhưng, với họ, những giao tế qua lại thường nhẹ nhàng, có cũng được mà không cũng chẳng sao. Rồi tùy theo hoàn cảnh, tùy theo nhu cầu, nếu cần th́ giao tiếp, nếu không có thể quên đi dễ dàng. Họ sống với hiện tại và thỏa măn với những người mà họ mới gặp hay đă có sẵn. Cho nên khi mất một giao hữu, họ cũng chẳng tiếc mấy.
 
Những người kỹ tính, lựa bạn mà chơi th́ có gắn bó sâu đậm đặc biệt với một số người mà họ coi là rất thân. Nên họ buồn tiếc khi mất. C̣n những liên hệ khác th́ chỉ là những thiển giao, quen biết nhiều hơn là kết bạn. Họ sống nhiều với bạn xưa và không muốn t́m bạn mới khi tới tuổi cao.
 
Người hiếu bạn có nhiều bằng hữu hơn: bạn quen từ những năm trước, bạn mới tạo ra sau này. Họ là những người sống với cả quá khứ, hiện tại trong t́nh bạn và sửa soạn cho tương lai với nhiều bạn bè. Họ luôn luôn dùng giao tế nhân sự để kiếm thêm bạn mới.
 
 Nhiều nhà xă hội học phân biệt bằng hữu tương nhượng, bằng hữu tiếp thu và bằng hữu trong hợp tác.
 
Khi đôi bên cho nhau ḷng trung thành và t́nh thương yêu th́ có sự cân bằng của t́nh bạn, đôi bên nương tựa lẫn nhau.
 
            Khi chỉ có một bên cống hiến tất cả và bên kia không đáp lễ th́ chỉ có t́nh bạn một chiều.
 
            Khi chỉ hợp tác v́ một quyền lợi, một mục đích mà không có thương yêu, chung thủy th́ giao tế không bền và rất giới hạn.
 
 
Đặc điểm của bằng hữu.
 
Khác với t́nh anh em, vợ chồng, bạn hữu có những sắc thái riêng biệt. Đây là một giao hảo có tính cách tự nguyện, một ràng buộc riêng tư do đôi bên hiểu ngầm thương lượng, một liên hệ qua lại trong tinh thần b́nh đẳng tràn đầy thiện tâm, thiện ư.
 
V́ tự nguyện với có quyền lựa chọn và được chọn lựa nên không ai bắt buộc ai phải là bạn. Nó cũng không có ràng buộc pháp lư như t́nh nghĩa vợ chồng, hoặc lễ nghĩa huyết tộc như t́nh anh chị em ruột thịt.
 
Cho nên dù có liên hệ huyết mạch, người cùng lối xóm, cùng sở làm mà không có tương khí tương đồng th́ cũng không trở nên bằng hữu được. Ta có thể tỏ ra hết sức lịch sự với người cùng pḥng, cùng sở nhưng không có điều ǵ bắt buộc ta phải thích và là bạn người đó. Ta không thể tự coi là bạn của một người khi ta không biết người đó có sẵn sàng nhận ta là bạn không. Tác giả người Pháp J Delille đă nói:“ Cha mẹ là do số phận, bạn bè do lựa chọn ”.
 
B́nh đẳng v́ t́nh bạn xây dựng trên cá nhân mỗi con người. Nó không đ̣i hỏi sự bằng nhau tuyệt đối về học vấn, về địa vị trong xă hội, về sự giàu tiền, lắm bạc như nhau, thành công như nhau. Đă có nhiều t́nh bạn rất đẹp nẩy nở giữa chủ và thợ, giữa thầy và tṛ, giữa người giàu và người nghèo.
 
T́nh bạn cũng tôn trọng tính cách độc lập của nhau: mỗi bên có nếp sống riêng tư, tự do quyết định cho đời sống của ḿnh mà không bị bên kia can thiệp. Không có sự áp đặt chủ -nô  hoặc khuất phục như lănh chúa độc tài với thần dân.
 
Trong t́nh bạn, đôi bên dành cho nhau những cảm t́nh tốt, những chăm sóc, quan tâm tận t́nh, những giúp đỡ khi cần và sự rộng lượng, sẵn sàng với nhau. Thiện ư này không đưa đến sự lợi dụng nhau hoặc phụ thuộc nhau. Người giúp thấy thoải mái làm mà không cho là có bổn phận hoặc bị bắt ép phải làm, mà người nhận không bị ám ảnh là đă đ̣i hỏi quá nhiều ở bạn.
 
V́ khi đă phụ thuộc vào nhau th́ sự tự do, b́nh đẳng không c̣n nữa. Một t́nh bạn đích thực không những chỉ cởi mở để cho mà c̣n vui vẻ để nhận.
 
T́nh trạng sẵn sàng với nhau cũng là căn bản của bằng hữu và trong t́nh bằng hữu, không có sự ghen tị mà c̣n cần thành thật với nhau, không mầu mè, che đậy.
 
Để có bằng hữu
 
T́nh bạn có thể được xây dựng trong bất cứ điều kiện, hoàn cảnh nào của con người.
 
Căn bản là ít nhất họ có cùng một thôi thúc t́nh cảm, có sự chia xẻ trao đổi những ư nghĩ giống nhau, có cùng sở thích, quyền lợi. Trong t́nh bạn tuy cũng có những khác biệt nhưng khác biệt này bổ túc cho nhau. Nếu hoàn toàn giống nhau th́ đâu c̣n đối thoại, đồng cảm.
 
Bạn thường t́m thấy trong các nhóm có chung sinh hoạt: học cùng trường, ở cùng khu phố, làm cùng nghề, cùng thú vui giải trí, cùng lui tới cơ sở tôn giáo. Nó nẩy sinh ở những lứa tuổi khác nhau. Nhóm trung niên có lợi điểm là có bạn ở mọi lứa già trẻ trong khi người già có bạn ở cùng lứa tuổi hoặc trẻ hơn.
 
Về giống tính th́ thường thường đàn ông đàn bà đều có nhiều bạn như nhau, nhưng chồng th́ không hay tâm sự nơi bạn mà tin cẩn vợ hơn, c̣n vợ th́ có nhiều bạn gái để tâm sự ngoài chồng ḿnh.
 
Bằng hữu nẩy sinh trong những thôi thúc t́nh cảm giữa hai người. Thôi thúc càng cao th́ bằng hữu càng sâu đậm.
 
Một câu hỏi thường được nêu ra là tại sao ta có ước muốn gắn bó với đối tượng này mà lại hững hờ với đối tượng khác. Có những t́nh bạn xuất hiện như tia chớp trên nền trời xanh: mới chỉ gặp một vài lần, chưa biết quá tŕnh, hiện tại của nhau nhưng đă dành cảm t́nh cho nhau, đă muốn được có bạn và được nhận là bạn. Ư thức chưa thấy ǵ, nhưng tiềm thức đă nhận ra và tiên đoán là nhiều triển vọng t́nh bạn sẽ nẩy nở sau này.
 
Sự bá vai, chèo kéo, nài nỉ không đưa tới t́nh bạn, như các cụ ta thường nói: “Thấy sang bắt quàng làm họ”.
 
            Đồng nghiệp, đồng sở không đương nhiên thành bằng hữu v́ đây chỉ là giao tế khách quan, không vượt qua lănh vực nghề nghiệp.
 
Một vấn đề tế nhị là sự xét đoán và chấp nhận trong t́nh bạn: nhận xét một cách khách quan về việc làm của bạn hoặc chấp nhận và hỗ trợ vô điều kiện. Đa số đều kỳ vọng có sự chấp nhận không phê phán từ bạn ḿnh. Một số khác lại tin cậy ở nhận xét của bạn để quyết định và để học cách hành xử trong hoàn cảnh mới. Như vậy mặc dù con người không thích bị đánh giá, nhưng một nhận xét chân thành của bạn có thể có ích cho họ.
 
              Bạn Già
            Giống như lúc mới sinh và trong thời c̣n thơ ấu, tuổi già đôi khi chịu một số phận không mấy vui là phải phụ thuộc vào người khác nhất là sau khi đă có nhiều mất mát.
 
Nhưng, thay v́ vươn ra khỏi sự phụ thuộc như lớp tuổi thơ th́ người già lại đi sâu vào ṿng phụ thuộc. Họ không c̣n làm việc, bị giảm lợi tức, con cái đi ở riêng, mất dần bạn bè, người thân yêu, kém sức khỏe, bệnh hoạn. Cho nên về già mà có được những bạn cố tri thân thiết hoặc tạo thêm ra những bạn mới để nương tựa lẫn nhau là một điều rất an ủi.
 
            Nhiều người cho rằng dù họ hàng thân thuộc có giúp đỡ nhưng bằng hữu thường gần gũi nhau hơn, dễ nói với nhau hơn. Và có nhiều điều mà chính người phối ngẫu cũng không cung ứng được bằng những bạn cố tri. Họ đă cùng vui buồn có nhau khi xưa mà bây giờ già rồi vẫn c̣n bên nhau. Họ nương tựa lẫn nhau để có bầu có bạn, hiểu nhau để giúp đỡ lẫn nhau. Họ lắng nghe nhau tâm sự, kể lại cho nhau những kỷ niệm, những việc đă cùng làm. Họ đối xử, xưng hô thân mật như mấy chục năm về trước.
 
Thường thường người già muốn có những người bạn cùng lứa tuổi, có hoàn cảnh như nhau, sở thích kinh nghiệm như nhau, sống gần nhau để thuận tiện qua lại. Nhưng họ cũng có khuynh hướng là tạo thêm bạn mới ở lứa tuổi trẻ hơn để thay thế vào chỗ của những người bạn cùng tuổi sẽ lần lượt ra đi. Cũng có người già tập trung nuôi dưỡng bạn cố tri, giới hạn trong việc t́m thêm bạn mới để tiết kiệm sinh lực và để tránh gặp những trái ư không cần thiết.
 
 Về già cũng có một số hoàn cảnh khiến cho t́nh bạn gặp trở ngại.
 
Kém sức khỏe đưa đến không cùng nhau sinh hoạt. Quá phụ thuộc vào bạn trong các công việc hàng ngày. Nếu sự phụ thuộc quá nhiều th́ đôi khi bạn cũng thấy khó chịu, xa dần. Rồi người già rơi vào cảnh cô lập, nhất là khi giảm khả năng đối thoại với tai nghễnh ngăng, mắt kèm nhèm.
 
Cũng nhiều người già không có th́ giờ nhiều cho bạn bè v́ bận rộn chăm sóc cho sức khỏe của ḿnh hoặc để nghỉ ngơi. Ngoài ra, có trường hợp trong đó khi dư giả th́ bạn bè năng tới lui, mà nghèo khó th́ lại thưa vắng qua lại. Như t́nh huống của Nguyễn Hữu Chỉnh: “Đă hẳn ai là mặt cố tri; Giầu sang t́m đến, khó t́m đi”
 
T́nh nghĩa vợ chồng già dù như đũa có đôi, nhưng cũng nên có những bạn riêng để pḥng hờ thời gian đơn côi, góa bụa.
 
Khi mất người phối ngẫu, lăo nam cảm thấy lẻ bóng nhiều hơn v́ đă mất người bạn đầu gối tay ấp cả dăm ba chục năm.
 
B́nh thường quư lăo bà có nhiều bạn tâm t́nh trong suốt cuộc đời. Nhưng khi bạn hiền ra đi, th́ cụ bà thấy quan hệ với bằng hữu cũ của vợ chồng giảm dần. Cũng may là họ dễ dàng tạo thêm bạn mới, giao hảo mới bằng cánh tham dự vào nhiều sinh hoạt cộng đồng, tôn giáo. Đa số bạn của cụ bà khi đó là cô quả cùng cảnh ngộ, chỉ có một số nhỏ có gia đ́nh. Cho nên khi c̣n sống với nhau mà bà vợ không chịu giao tế tạo bạn cho ḿnh th́ khi ở góa sẽ có nguy cơ cô đơn. Nhất là khi chẳng may khả năng tài chánh lại không được dồi dào.
 
              Kết luận
 Mặc dù có thể có những căng thẳng, những thay đổi ngoài tầm kiểm soát, t́nh bạn vẫn giúp người già cảm thấy vui lên rất nhiều. Cho nên mất một bạn cố tri là một tai biến v́ nhiều người già cảm thấy không c̣n đủ thời gian để thay thế cái khoảng trống t́nh cảm đó.
 
            Hơn nữa, như Simone de Beauvoir đă viết:” Cái chết của người bạn thân thiết là sự đoạn tuyệt đột ngột với quá khứ của ḿnh. Chúng ta không những mất một sự hiện diện mà c̣n mất cả một phần của cuộc sống mà chúng ta đă gửi gắm nơi họ”.
 
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
 
Texas-Hoa Kỳ