|
Câu Chuyện Thầy Lang - Thời Tiết và Sức Khỏe Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
Thời tiết (weather) là
trạng thái của lớp không khí (khí
quyển) bao quanh trái đất vào một
thời điểm và một không gian nào đó.
Trạng thái này bao gồm sự nóng, lạnh,
khô, ẩm, mưa, gió... Chẳng hạn dự báo
cho biết thời tiết tại Sài G̣n ngày
Thứ Ba tốt, ấm áp không mây, không mưa;
ngày thứ Sáu sẽ có mưa rào, độ
ẩm 90%, gió thổi 10 cây số một
giờ. Thời tiết có thể thay đổi
từng giờ.
Khí hậu (climate) là t́nh h́nh chung về thời tiết của một miền nào đó vào thời gian dài, thường ít nhất là một tháng, có khi cả chục năm. Thí dụ ta nói Việt Nam có khí khí hậu nhiệt đới. Khí hậu đại dương ít chênh lệch về nhiệt độ và độ ẩm của các mùa; khí hậu lục địa có sự chênh lệch rơ rệt giữa các mùa, giữa ngày và đêm. Mối liên hệ giữa thời tiết và sức khỏe không phải là khám phá mới lạ mà ngay từ thuở xa xưa người đời trước đă nói tới. Có nhận xét cho rằng thời tiết theo ta từ lúc c̣n ở trong bụng mẹ tới khi xuống lỗ. V́ theo tin tưởng của cổ nhân, thời tiết ảnh hưởng tới sự thụ thai của mẹ, khi mang thai cũng như lúc sanh đẻ. Rồi suốt trong cuộc đời tới khi măn phần. Kinh nghiệm dân gian Cách đây mấy thế kỷ, danh y Hải Thượng
Lăn Ông có ghi về kinh nghiệm Y học dân
tộc của Việt Nam trong Y Tông Tam Lĩnh: Quan sát khoa học Bên trời Âu th́ từ 400 BC, Hippocrates đă nói
đến ảnh hưởng của nóng
lạnh đối với cơ thể và có
một tương quan nào đó giữa
thời tiết với dịch bệnh. Ông
viết: “Bất cứ ai muốn nghiên cứu
y học đều cần nhớ các điều
sau đây. Thứ nhất là phải ghi nhớ tác
dụng của mỗi mùa trong năm và sự khác
biệt giữa bốn mùa. Thứ hai là
phải nghiên cứu sự ấm và lạnh
của gió với giống nhau ở mỗi
quốc gia nhưng khác nhau ở từng vùng. Và
cuối cùng là cũng đừng quên ảnh hưởng
của nước đối với sức
khỏe”. Hippocrates và một số học
giả đă bác bỏ tin tưởng cho
rằng bệnh tật là do thần linh, bùa
ngải gây ra. Ông nhấn mạnh rằng
hầu hết mọi bệnh đều có đặc
tính riêng và đều do một vài yếu
tố từ bên ngoài gây ra”.
Đáp ứng của cơ
thể với thay đổi thời tiết.
Cơ thể có những phản ứng khác nhau
với thay đổi thời tiết tùy theo
tuổi tác, t́nh trạng sức khỏe, nam hay
nữ cũng như tùy theo địa phương
sinh sống. Con người cũng như các
động vật khác, khi sinh ra đă được
tạo hóa gắn cho một hệ thống
rất tinh vi để điều ḥa và giữ
nhiệt độ trong cơ thể b́nh thường
trước những thay đổi đột
ngột từ chung quanh hay từ trong cơ
thể. Hệ thống này được sự
phối hợp của bộ phận hypothalamus
trong năo bộ và của cơ thịt. Ảnh hưởng bệnh tật Sau đây, xin cùng t́m hiểu thêm về ảnh hưởng của thời tiết với một số bệnh tật. 1-Thời tiết với bệnh tim
mạch 2-Thời tiết với bệnh hô hấp Bệnh nhân suyễn đều có nhiều kinh nghiệm khó khăn khi thời tiết đổi lạnh. Cơn lạnh làm khí quản của họ thu hẹp, sự lưu thông của không khí bị trở ngại và cơn suyễn hành dữ hơn, nhất là khi gió thổi mạnh. Ở các địa phương có sương mù dẩy đặc th́ các cơn viêm cuống phổi cũng trầm trọng hơn Bác sĩ chuyên khoa dị ứng Majed Koleilat cũng nhận thấy người bị suyễn thường gặp nhiều rủi ro hơn mỗi khi trời lạnh, gió mạnh, áp suất không khí lên cao. 3-Thời tiết và Tiểu Đường Các bác sĩ Arieh Shami và Zvi Laron của viện Nội Tiết Đại Học Tel Aviv đă để tâm nghiên cứu sự liên hệ giữa mùa Đông với nguy cơ trẻ em bị tiểu đường loại I Ấy là do sự nhiễm một vài loại virus mỗi khi mùa lạnh tới và thường là chỉ thấy ở trẻ em có gene mẫn cảm với bệnh này. Virus làm giảm hệ miễn nhiễm và hủy hoại tế bào tuỵ tạng Beta tiết ra insulin. Virus có thể là từ môi trường hoặc khi bú sữa mẹ sau khi sanh. Nghiên cứu chung của hai vị này với các bác sĩ ở Mỹ, Tân Tây Lan, Đức cũng đưa tới kết luận tương tự.Và họ nhấn mạnh rằng sự việc chỉ xẩy ra ở các quốc gia có mức độ cao về tiểu đường loại I. Các bác sĩ kể trên cho hay cần nhiều nghiên cứu khác nữa để t́m hiểu rơ hơn về sự liên hệ này. Một số nghiên cứu giải thích khi thời tiết thật nóng, insulin được cơ thể hấp thụ rất mau và có thể đưa tới hạ quá thấp đường huyết. Do đó người bệnh nên đo đường huyết thường xuyên hơn cũng như điều chính số lượng insulin và chế độ ăn uống. Cũng nên nhớ rằng nhiệt độ cao làm insulin giảm công dụng, hư hao máy thử và giấy đo đường huyết. Mùa nóng nên giữ insulin trong tủ lạnh nhưng đừng để bị đông lạnh. Ngoài ra thời tiết xấu cũng khiến ta buồn rầu, lo sợ, ăn uống không đúng và đưa tới vài khó khăn trong việc duy tŕ đường huyết b́nh thường. 4-Thời tiết và nhức nửa đầu migraine. Kết quả nghiên cứu tại Trung Tâm Điều Trị Nhức Đầu ở Stanforf, Connecticutt, cho hay 51 % bệnh nhân bị nhức đầu gây ra do thời tiết thay đổi, 62 % cảm thấy là có nhức đầu khi quá nóng hoặc quá lạnh, áp xuất cực đoan như là quá khô hoặc quá ẩm ướt. V́ sự liên hệ này nên Giám Đốc Trung Tâm bác sĩ Alan Rapoport đề nghị bệnh nhân nên ghi chú nhức đầu với thay đổi thời tiết để mang theo thuốc mà ngừa cơn đau. Mới đây, tại Trung Tâm Thần Kinh Miami, Florida, bác sĩ Na Uy Karl Alstadhang cho hay tia nắng cực mạnh mùa Hè ở Bắc cực làm cho bệnh nhân bị chứng thiên đầu thống sống ở nơi đây bị cơn đau nhiều hơn. 5-Đau nhức xương khớp với thời tiết. Trong lúc “cà phê đấu láo” với thân hữu ở Taipan, lăo nhạc sĩ Nguyễn Hiền hay nhắc tới câu thơ nhái “ Nắng mưa là bệnh của trời; Đau xương nhức khớp, bệnh người tuổi cao”. Có ư liên tưởng tới nhiều bệnh nhân viêm xương khớp nói là họ thường cảm thấy cơn đau mỗi khi thời tiết thay đổi. Hoặc có thể tiên đoán thời tiết sẽ ra sao khi xương đau, khớp nhức. Đây là những người mẫn cảm với mưa, lạnh hoặc thay đổi thời tiết. Một số quan sát cho hay có tới 70% dân chúng có kinh nghiệm tương tự, nhất là ở giới phụ nữ. Nghiên cứu của khoa học gia Edstrom vào năm 1948 cho thấy người bị thấp khớp cảm thấy dễ chịu hơn khi sống nơi có khí hậu ấm áp và khô ráo. Năm 1961, bác sĩ J. Hollander taị Đại Học Y Khoa Pennsylvania đặt 12 bệnh nhân với viêm khớp và thấp khớp vào trong pḥng có kiểm soát thời tiết. Bẩy bệnh nhân cho biết dấu hiệu đau và cứng nhắc của khớp xương trở nên nặng hơn khi độ ẩm tăng và áp xuất giảm. Nghiên cứu bên Hà Lan cho hay vào mùa hạ, bệnh nhân bị viêm khớp cảm thấy đau hơn nếu nhiệt độ giảm và độ ẩm tăng. Nghiên cứu công bố trên tập san Rheumatology bên Na Uy, Thụy Điển, Gia Nă Đại, Do Thái cũng cho hay có ảnh hưởng của độ ẩm, áp xuất khí quyển, mây, nhiệt độ và t́nh trạng gió vào viêm khớp. Nhưng các nghiên cứu nhấn mạnh là thay đổi thời tiết không làm thương tích khớp trầm trọng hơn cũng như không là nguyên nhân gây ra viêm khớp. Theo bác sĩ Terrence Starz, Giám Đốc Trung Tâm Viêm Khớp Đại Học Pittsburgh th́ chưa có bằng chứng xác thực rằng di chuyển về nơi có khí hậu khô ráo, ấm áp lại có tác dụng lâu dài trên diễn tiến của bất cứ bệnh cơ bắp xương khớp nào.Vị thầy thuốc này khuyên thêm là vào mùa đông nên giữ thân thể ấm áp, tránh công việc quá sức như súc tuyết, tránh chơn truợt té ngă. Hơn nữa, dù ta sống ở đâu th́ đồng hồ sinh học trong cơ thể cũng thích nghi với khí hậu ở nơi đó. Xin nhắc lại Viêm Khớp (Arthritis) là trường hợp đau, sưng và không cử động của khớp. Hai bệnh thường thấy nhất của Khớp là: Viêm Xương Khớp (Osteoarthritis) trong đó có thoái hóa và viêm sưng lớp sụn ở khớp xương , thường do chấn thương, hư hao v́ sử dụng lâu ngày, thường thấy ở ngón tay, đầu gối, xương hông. Tiếp đến là bệnh Thấp Khớp (Rheumatoid Arthritis), một bệnh tự miễn gây ra đau, sưng, cứng đơ không cử động và mất chức năng của khớp, thương tổn lớp lót của khớp và xương, đôi khi chạy vào nội tạng khiến bệnh nhân cảm thấy mệt mỏi, đau ốm. 6-Thai nghén và thời tiết. Trong thời kỳ mang thai, thân nhiệt tăng v́ thay đổi kích thích tố, máu lưu hành nhiều hơn, nhau thai sũng tạo ra một số nhiệt năng. Để giữ nhiệt trong cơ thể b́nh thường, các bà đổ mồ hôi nhiều, mạch máu ngoại vi mở rộng, tim đập nhanh. Hậu quả là sự khô nước nhất là nếu lại cộng thêm với thời tiết nóng bức. Cho nên nhiều bà cảm thấy khó chịu vào mùa Hè. Khô nước th́ tử cung co bóp sớm và có thể đưa đến sinh non. Phù nề chân của các bà cũng dễ xẩy ra khi thời tiết nóng. Nghiên cứu của Đại học Modela bên Ư Cho hay phụ nữ sinh vào tháng 3 sẽ măn kinh sớm hơn là sinh vào tháng 10; sanh vào mùa thu có nhiều trứng hơn vào mùa xuân. Lư do được giải thích là nhiệt dộ, ánh sáng , vùng khí hậu có ảnh hưởng tới các tế bào của thai nhi và đời sống sau này. Kinh nghiệm lâm sàng cho hay 24 giờ sau khi áp xuất không khí giảm th́ các bà gần tới ngày sanh thấy trở dạ bắt đầu. Nghiên cứu bên Anh cho hay trẻ sanh vào mùa Hạ chơi football rất xuất sắc, c̣n sanh vào mùa Đông dễ mập ph́. Đài BBC ngày 11-3-2004 có đăng tin kết quả một nghiên cứu tại Anh cho hay trẻ em sanh vào mùa lạnh có thể có rủi ro bị bệnh tim khi lớn tuổi, cao cholesterol, khó thở và giảm đáp ứng với insulin Chúng thường dự trữ nhiều chất béo. 7-Thời tiết với tóc. Với thời tiết ấm áp th́ tóc mọc nhanh hơn khi lạnh đồng thời cũng có nhiều chất nhờn v́ các tuyến nhờn trên da đầu cũng như mạch máu hoạt động mạnh Thời tiết lạnh làm tóc thô, kém mềm mại. Đôi khi vào mùa Đông lạnh ta đội mũ ấm nên da đầu ít không khí, tóc áp vào nhau. Gió mạnh và ánh nắng làm tóc khô. 8-Dị ứng theo mùa Đây là kinh nghiệm thường xuyên của nhiều người mỗi khi mùa Xuân tới với các khó chịu gây ra do phấn ho hoặc do nhiễu loạn khí quyển. Khi thời tiết nắng ấm, phấn hoa bay nhiều trong không khí có khi cả mấy tháng nhất là vào buổi sáng. 9-Ảnh hưởng của nắng. Nắng mặt trời cần thiết cho mọi sinh vật. Nhưng tia nắng gắt cũng gây nhiều tác dụng không tốt cho cơ thể, nhất là với da. Bệnh ung thư da v́ tiếp cận nhiều quá với nắng là một bằng chứng. Trẻ sơ sinh cũng cần được che trở với tia nắng gắt, nhất là từ 10 giờ sáng tới 3 giờ chiều. Da các em rất dễ bị rám nắng và mắt cũng rất nhậy cảm có thể đưa tới cao nhăn áp khi tuổi lớn. Khi bệnh lao phổi hoành hành vào đầu thế kỷ trước, các sanatorium đă được mở để chữa bệnh này. Bệnh nhân được phơi nắng để diệt vi trùng và hít thở nhiều dưỡng khí. Tắm nắng rất phổ thông cho tới khi thuốc trị lao Streptomycine được khám phá ra vào năm 1943. Ảnh hưởng tốt của tia nắng với sự ngủ đă được bác sĩ Julie Gammack, Đại Học Y St Louis, nghiên cứu . Theo đó, người già trong viện dưỡng lăo tiếp cận với ánh sáng mặt trời mỗi sáng và xế chiều th́ sẽ ngủ ngon hơn vào ban đêm. Ánh sáng thiên nhiên giúp cơ thể điều chỉnh đồng hồ sinh học và kích thích tố, cho ta biết khi nào ăn, ngủ. Giải phẫu theo mùa và sử dụng sinh tố D có thể ước đoán sự thành công trị ung thư phổi bằng giải phẫu. Nghiên cứu do giáo sư David Christiani, Đại Học Harvard cho hay bệnh nhân ung thư phổi dùng nhiều sinh tố mà được giải phẫu vào mùa hè với nhiều ánh nắng th́ có triển vọng sống lâu hơn là giải phẫu vào mùa Đông và dùng ít sinh tố D. Kết quả trên được tường tŕnh tại Đại Hội lần thứ 96 của Hội Nghiên cứu Ung Thư Hoa Kỳ vào ngày 18 tháng 4 năm 2005 vừa qua. Theo vài nghiên cứu th́ sinh tố D có tác dụng chống phát triển và chống di lấn của tế bào ung thư. Tia nắng mặt trời giúp da sản xuất nhiều sinh tố D. Như vậy không có nghĩa là phải đợi thời tiết thuận lợi mới chữa trị. Cần mổ là mổ, mổ sớm kết quả lành bệnh cao hơn. 10 Trúng nắng. Nắng là ánh sáng mang thêm sức nóng của mặt trời trực tiếp chiếu xuống. B́nh thường th́ nắng bức tăng dần từ sáng tới cao độ là trưa rồi giảm dần tới chiều và ban đêm. Nhiệt độ trong không khí thường thấp hơn sức nóng mà ta cảm thấy v́ ảnh hưởng của độ ẩm tương đối. Độ ẩm không khí càng cao ta càng cảm thấy nóng khó chịu hơn. Cơ quan khí tượng đă lập ra một biểu đồ sức nóng (Heat Index Chart) trên đó có ghi nhiệt độ không khí và độ ẩm tương đối. Giao điểm đường nối của hai số này là nhiệt độ thực cảm thấy (Heat Index). Thí dụ nhiệt độ đo trong không khí là 90 độ F, độ ẩm 80 th́ sức nóng thật sự cảm thấy cao hơn, 113 độ F. Khi Heat Index dưới 90 độ F th́ cơ thể c̣n chịu đựng được chứ lên trên 100 độ th́ nhiều tai nạn do hơi nóng sẽ dễ dàng xảy ra. Khi ta sống trong không gian quá nóng th́ cơ thể sẽ có một số phản ứng để làm bớt nóng. Mạch máu giăn nở, máu dồn nhiều tới da khiến nhiệt phân tán đi. Các hạch mồ hôi hoạt động mạnh, mồ hôi tiết ra nhiều, bốc hơi làm giảm nhiệt trong cơ thể. Khi nhiệt độ thay đổi mà các cơ chế bảo vệ thân nhiệt không điều ḥa thích nghi được hoặc khi có những nguy cơ tăng, giảm nhiệt khác th́ một số bệnh liên quan tới sức nóng sẽ xảy ra. Đó là chuột rút, ngất xỉu, kiệt sức (heat exhaustion) và nhất là Trúng cảm Nhiệt ( Heat Stroke). Heat stroke là một cấp cứu sinh tử, nạn nhân cần được điều trị ngay tại bệnh viện nếu không th́ nguy cơ thiệt mạng có thể xẩy ra. Nạn nhân thường đổ mồ hôi nhiều, nhiệt độ cơ thể lên cao, da nóng, tim đập nhanh, huyết áp giảm. Trường hợp nặng có thể đưa tới tổn thương năo bộ, kinh phong, liệt bán thân, hôn mê. 11- Giảm Thân Nhiệt. Giảm nhiệt xảy ra khi nhiệt độ trong ḿnh xuống dưới 95 độ F. B́nh thường là từ 97 tới 100 độF . Có nhiều nguy cơ đưa tới giảm nhiệt độ: nhà không được sưởi đủ nóng; ăn không đủ chất dinh dưỡng ; uống nhiều rượu; có bệnh kinh niên về tim, gan, tuyến giáp trạng; đang mắc bệnh nhiễm trùng; do tác dụng của một số dược phẩm; ở ngoài lạnh quá lâu; mặc quần áo không đủ ấm; mới gặp tai nạn hay té xuống nước; người sống cô đơn, túng thiếu. Giảm nhiệt có thể xẩy trong ṿng một vài giờ, tùy theo số lượng hơi nóng mất đi nhiều ít. Khi tế bào dưới sâu bị cóng giá th́ da không c̣n cảm giác, tê dại, cứng ngắc. Nhiều nạn nhân không biết bị cứng giá cho tới khi có người nh́n thấy, cho hay . Nạn nhân thấy mệt mỏi, lờ đờ, tâm thần rối loạn, nói ngượng nghịu, người lạnh giá, cơn run rẩy rùng ḿnh, ngón chân ngón tay lợt lạt, cử động khó khăn, cơ thịt cứng nhắc, người lạnh toát. Nhịp tim và hơi thở lúc đầu nhanh sau đó chậm dần. Giảm nhiệt ảnh hưởng tới năo bộ, nạn nhân kém nhận thức, hành động khó khăn với các hiểm nghèo và có thể rơi vào t́nh trạng hôn mê.Giảm nhiệt là một vấn đề sức khỏe trầm trọng cần được điều trị cấp cứu tức th́ tại bệnh viện để tránh các biến chứng hiểm nghèo có thể xảy ra. 12-Sự Cóng Giá Đây là những tổn thương gây ra do lạnh giá, đóng băng. Cóng Giá đưa đến mất cảm giác tạm thời hay vĩnh viễn ở bộ phận bị thương tổn. Mỹ gọi là Frost-bite. Mũi, tai, má, cằm, ngón tay, ngón chân là những nơi hay bị cóng giá cắn nhiều nhất. Nguy cơ cóng giá tăng lên nếu máu bị cản trở hoặc không mặc quần áo đủ ấm khi trời rất lạnh. Thương tổn do lạnh giá có thể ở ngoài da hoặc nằm sâu trong tế bào dưới da. Khi nông th́ da hơi đau, tái, cứng trong khi đó tế bào bên dưới lại mềm. Chứng cóng giá là một trường hợp cấp cứu, cần được chữa trị tức th́ tại bệnh viện 13-Thời tiết với trạng thái tâm thần Nhiều người than phiền “under the weather” là cảm thấy khó ở, hơi mệt, không khỏe, chán nản mỗi khi thời tiết thay đổi, đặc biệt là người cao tuổi, trẻ em, nguời mang những bệnh kinh niên. Phụ nữ.dường như chịu ảnh hưởng nhiều hơn nam giới. Các nhà Sinh Vật Khí Tượng Học cũng đă nhận thấy rằng t́nh trạng tâm thần của con người có thể bị ảnh hưởng v́ sự thay đổi của thời tiết. Trời nóng khiến cơ thể dễ mệt mỏi, nhức đầu, mất ngủ, hay quên và tính t́nh nóng nẩy. Nhiều nghiên cứu cho hay với thời tiết nóng nực, cơ thể tạo ra vài hóa chất làm sự suy nghĩ của ta bị ảnh hưởng và đưa đến kém tập trung. Thống kê cho hay vào mùa nóng, tai nạn xe, gây gổ ngoài đường cũng gia tăng. Một rủi ro khác của mùa Đông, tuy không hiểm nghèo nhưng cũng làm trạng thái tinh thần của nhiều người trầm xuống. Đó là Nỗi Buồn Mùa Đông mà ngôn ngữ Anh gọi là “Blues Winter” hoặc “ Seasonal Affective Disorder” -SAD. Tâm trạng trầm buồn này xảy ra vào cùng một thời gian của mỗi năm. Thường là từ đầu tháng Mười và kéo dài tới tháng Ba, tháng Tư, trầm trọng nhất là vào tháng Giêng, tháng Hai. Đây là thời gian mà ngày ngắn, đêm dài, ở những vùng thiếu ánh chiêu dương kéo lê thê ngày lại ngày. Nhiều giải thích cho là trong thời tiết này chất serotonin trong năo bộ thấp. Mà ít serotonin là lư do khiến con người trầm buồn. Người mang “Nỗi Buồn Mùa Đông” có tất cả các triệu chứng của bệnh trầm cảm. Bệnh thường được chữa bằng ánh sáng nhân tạo với các ngọn đèn đặc biệt.
Kết luận.
Thời tiết, khí hậu có ảnh hưởng
tới sức khỏe mà khoa học chưa nghiên
cứu nhiều tới lănh vực này. Nhưng
với kinh nghiệm của người dân th́
đây là có thật chứ không phải là câu
chuyện “trà dư tửu hậu ”,
“ lăo bà tưởng tượng ”- an old
wives’ tale”. Một thân hữu rất thân
của lang tôi có chia xẻ kinh nghiệm ba mươi
năm tỵ nạn, sống tại miền Đông
Bắc Hoa Kỳ giá lạnh như sau: Bác sĩ Nguyễn Ư Đức
|