Câu Chuyện Thầy Lang
Thở
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
Hô Hấp hoặc Thở là sự trao đổi không khí giữa cơ
thể với môi trường xung quanh. Trong động tác này, dưỡng khí oxy
được đưa vào và thán khí CO2 được loại ra khỏi cơ thể. Dưỡng khí cần
thiết để chuyển hóa thực phẩm ra năng lượng, cung cấp nhiên liệu cho
các sinh hoạt của cơ thể. Không khí trong lành chứa 20% oxy.
Thán khí là sản phẩm của sự chuyển hóa kể trên, mà
khi quá cao sẽ gây ra nhiều bất lợi cho sức khỏe.
Nơi xảy ra sự trao đổi oxy và thán khí là hệ thống
vi huyết quản bao quanh phế nang. Mỗi bên phổi có khoảng 300 triệu
phế nang mà khi trải phẳng ra, có thể phủ kín một nửa cái sân quần
vợt.
Mỗi phút ta thở trung b́nh 15 lần. Một ngày ta thở
ra hít vào 18.925 lít không khí. Mặc dù thở là một động tác không
chủ động, nhưng con người có thể cố t́nh thay đổi nhịp thở v́ nhu
cầu nào đó. Chẳng hạn hít vào một hơi dài để lặn sâu dưới nước (nín
thở qua sông) hoặc sắp đi qua vùng ô nhiễm mùi hôi. Nhưng không tự
quyên sinh bằng cách ngưng thở v́ những phản xạ tự chủ bắt ta phải
thở hít thở ngay, để duy tŕ sự sống của con người.
Nhịp thở nhanh chậm tùy theo nhu cầu oxy của cơ
thể và cũng tùy theo sự tích tụ thán khí cao hay thấp. Nói chung là
tùy theo mức độ hoạt động cơ thể. Nhịp thở cũng thay đổi tùy theo
cảm xúc. Khi hân hoan hớn hở, tức giận cành hông th́ hơi thở dồn dập.
Khi buồn rầu chán nản th́ hơi thở uể oải, kéo dài thườn thượt. Những
khi đó, ta có thể tập để điều ḥa nhịp thở, thay đổi tâm trạng.
Ngoài ra, có “cơn đói không khí” (air hunger),
trong đó ta cảm thấy như ngộp thở, bèn thở rất nhanh và sâu với hậu
quả là chóng mặt quay cuồng, đổ mồ hôi, tim đập nhanh, tay chân tê
dại. Nguyên do là khi thở dồn dập như vậy, thán khí trong máu xuống
quá thấp, đưa tới mất cân bằng nồng độ acit/kiềm. Để điều trị, nạn
nhân thường được cho hít thở vào một bao giấy kín, để lấy lại một
chút thán khí, nhờ đó t́nh trạng trở lại b́nh thường.
Những cơ quan liên quan tới
sự thở
a-Mũi và các xoang của xương mặt
Không khí đựơc hít vào thở ra qua hai lỗ mũi.
b-Khí quản
Khí quản là ống dẫn không khí, chạy từ họng
(pharynx) xuống dưới. Nằm dưới mũi và miệng, họng là một thành phần
của hệ tiêu hóa và hô hấp v́ họng chuyên chở cả không khí lẫn thực
phẩm.
Ở phía dưới, họng sẽ chia ra làm hai nhánh: thực
quản để dẫn thực phẩm, khí quản dẫn không khí. Tiểu thiệt
(epiglottis) là một nắp sụn mỏng h́nh lá, có màng nhầy bao che khí
quản để tránh thức ăn lạc đường vào phổi khi ta nuốt. Ấy vậy mà đôi
khi ăn vội vàng hoặc cười nói huyên thuyên khi ăn, thực phẩm cũng
lạc lối rơi vào khí quản, chạy tọt xuống phổi, gây ra sặc sụa.
Chất nhờn tiết ra từ các tế bào của khí quản tiếp
tục làm ẩm không khí và gạt bỏ vật lạ lẫn trong không khí mà lông
mũi chưa loại hết. Đó là đàm, sẽ rơi vào dạ dày hoặc được ho bắn ra
ngoài.
c-Phế quản
Là ống dẫn không khí từ khí quản xuống phổi.
Khí quản chia làm 2 phế quản chính, rồi các phế
quản nhỏ hơn, tận cùng bằng những túi nhỏ gọi là phế nang. Phế nang
là nơi diễn ra sự trao đổi không khí: oxy từ không gian được hấp thụ
và carbon dioxit trong mao mạch phổi được đưa vào phổi rồi thải ra
ngoài.
d-Phổi là một túi xơ đàn hồi có thể nở ra và ép
vào qua sự chuyển động của xương lồng ngực và cơ hoành trong khi hô
hấp. Dung tích của phổi khoảng trên dưới 6 lít, nhưng chỉ có khoảng
500 ml không khí tham dự vào việc hô hấp. Ngoài ra, phổi cũng có vai
tṛ quan trọng trong việc điều ḥa thân nhiệt qua sự bốc hơi trong
hơi thở.
Sự Hô Hấp
Hô hấp có 3 động tác:
a-Hít vào có tính cách chủ động, ngắn dài theo ư
muốn để mang không phí vào phổi.
Trong khi hít vào th́ cơ liên sườn thư giăn, lồng
ngực mở rộng, nâng lên cao đồng thời cơ hoành hạ thấp khiến cho phổi
có cơ hội tăng dung tích để chứa tối đa không khí.
b-Nín thở một thời gian ngắn để trao đổi không khí
ở phế nang: oxy từ không khí chuyển sang hồng huyết cầu theo máu về
tim rồi được phân phối cho các tế bào; thán khí từ cơ thể được phổi
đưa ra ngoài.
c-Thở ra thụ động để loại thán khí. Trong động tác
này, cơ hoành đẩy lên cao, lồng ngực trở về vị trí cũ, không khí
được đẩy ra.
Nhịp thở trung b́nh là 15 nhịp trong một phút. Khi
cơ thể vận động nhiều th́ nhịp thở tăng để đáp ứng nhu cầu dưỡng khí
và thải thán khí của cơ thể. Không như nhịp tim mà ta không kiểm
soát được, con người có thể điều chỉnh nhịp hít thở nhanh chậm tùy
theo nhu cầu.
Ở người khỏe mạnh, khi ngủ hoặc lao động nhẹ đều
thở ra hít vào bằng mũi. Khi vận động mạnh hơn th́ có thể hít vào
bằng mũi và thở ra hoặc bằng mũi hoặc miệng để lấy thêm dưỡng khí.
Các nhà chuyên môn y học luôn luôn nhắc nhở là nên
hít vào thở ra bằng mũi v́ những lợi điểm sau đây:
a-Niêm mạc của mũi có chất nhờn và những sợi lông.
Xoang thông với mũi và sản xuất ra nhiều chất nhờn. Không khí được
các vi huyết quản chứa đầy máu ở mũi làm ấm nóng. Chất nhờn làm
không khí ẩm hơn trước khi vào phổi. Không khí khô và lạnh có thể
gây kích thích khó chịu cho phổi.
Lông mũi, chất nhờn chặn sự xâm nhập của các vật
lạ có hại như vi khuẩn, bụi bậm rồi loại bỏ ra khỏi cơ thể khi ta
hắt hơi. hoặc đưa xuống bao tử để được tiêu hủy. Thành ra, không nên
cắt xén quá ngắn những sợi lông này.
b-Lỗ mũi nhỏ hơn miệng cho nên không khí ra từ từ,
nhờ đó phổi có th́ giờ lấy oxy và nhả CO2.
c-Với chức năng khứu giác, mũi phân biệt được mùi
của không khí nhờ đó tạm hoăn thở trong khoảnh khắc để tránh hít vào
khí có mùi độc hại gây khó chịu.
d-Với những sợi lông và chất nhờn, hô hấp qua mũi
sẽ tránh được các bệnh nhiễm virus, vi khuẩn, bụi bậm ô nhiễm, giảm
thiểu rủi ro viêm đường hô hấp như dị ứng, hen suyễn, sưng phổi,
viêm họng…
e-Thở bằng mũi tạo ra chất nitric oxide ở các
xoang mặt, là chất làm dăn huyết quản, máu tràn đầy, đưa tới tăng sự
trao đổi không khí. Chất này cũng hiện diện trong dược phẩm nhóm
nitroglycerin điều trị chứng Đau Thắt Ngực (angina) và trong Viagra
để tạo sự cương cứng của cơ quan sinh dục nam, nhờ tác dụng dăn mạch
máu.
Mũi có nhiều vai tṛ khá quan trọng, cho nên cũng
cần được chăm sóc bằng các phương thức như sau:
-Lâu lâu dùng ngón tay bịt một bên lỗ mũi, hít vào
thở ra mạnh dăm lần, rồi làm tương tự với mũi bên kia để lỗ mũi
thông, loại trừ vật lạ. Cũng có thể hít các chất camphor, dầu cù là
Nhị Thiên Đường cho thông mát lỗ mũi.
-Cũng lâu lâu vục mặt vào nước lạnh tinh khiết,
hít vào một chút nước để rửa mũi rồi hỉ ra hoặc cho chẩy xuống miệng,
nhổ ra ngoài. Nhớ đừng hít quá mạnh, đến nỗi sặc sụa, nước chui vào
khí quản xuống phổi, ngộp thở. Có thể dùng nước muối sinh lư mua ở
dược pḥng.
Việc chăm sóc, rửa mũi này đặc biệt có lợi cho
những ai sống ở nơi ô nhiễm không khí, bụi bặm, tràn ngập mùi săng
dầu nhớt, sơn xe hoặc vào mùa dị ứng phấn hoa đồng thời cũng giảm
khô mũi v́ thời tiết thay đổi, ngồi lâu trong máy điều ḥa không khí,
trên máy bay..
Trong khi đó, nếu thường xuyên thở bằng miệng sẽ
mất các ích lợi kể trên, đồng thời c̣n làm miệng khô, ngáy khi ngủ,
ngưng thở tạm thời (apnea). Với trẻ em, thở miệng có thể đưa tới hư
răng, hàm răng lệch khớp.
Nhiều người khó tính c̣n gán cho những ai thở bằng
miệng là “đần”, là “ngớ ngẩn”, nhất là khi đương sự nằm ngủ mà miệng
há hốc để thở, nhớt dăi quanh mép. Đây là một gán ghép có tích cách
nhạo báng, nên tránh.
Cũng nên để ư tới khái niệm “thở bụng” và “thở
ngực”.
Bé sơ sinh thường thở bụng trong đó cơ hoành đóng
vai tṛ quan trọng. Khi hít vào, cơ hoành hạ thấp, bụng ph́nh ra,
hút nhiều không khí vào phía dưới của phổi, nơi mà sự lấy oxy-thải
C02 có cường độ cao nhất. Với đà tăng trưởng, con người bỏ thói quen
này và thở qua lồng ngực trong đó hơi thở thường nông và nhanh, đưa
tới giảm trao đổi không khí. Nếu phối hợp cả hai cách th́ sự hô hấp
hoàn hảo hơn.
Thở để thư dăn
Ngoài nhu cầu “hô hấp để sống c̣n”, thở c̣n thường
được dùng để xả stress, thư dăn tinh thần khi có những lo âu buồn
phiền rồi giảm huyết áp, nhịp tim, cơ bắp bớt căng. Nhưng thở cũng
phải đúng cách.
Bác sĩ Andrew Weil, Đại học Harvard phát biểu rằng:
“Nếu phải giới hạn lời góp ư của tôi đối những ai muốn sống một cách
khỏe mạnh với một mẹo thực tế duy nhất th́ lời khuyên đó chỉ giản dị
là làm sao học thở cho đúng cách”.
Thở đúng cách phải là hơi thở sâu, chậm và dài
trong đó cơ hoành có vai tṛ chính.
Sau đây, xin gợi ư một phương thức tương đối giản
dị, dễ áp dụng có thể thực hiện bất cứ lúc nào cảm thấy cần.
1-Tư thế có thể là nằm, ngồi hoặc đứng. Toàn thân
thư dăn, xương sống ngay thẳng.
2-Đặt một bàn tay lên bụng để có thể cảm nhận sự
ph́nh ra thót vào của bụng.
3-Chậm dăi hít vào bằng mũi.
Tập trung vào đường đi của hơi thở từ mũi xuống
ống dẫn khí, vào phổi đồng thời hạ thấp cơ hoành để bụng ph́nh hút
vào nhiều không khí. Sự tập trung này cũng để tránh nhiễu ư ngoại
cảnh.
4-Nhín hơi thở trong vài giây.
5-Từ từ thở ra bằng mũi. Khi không khí đă ra gần
hết th́ thư dăn một vài giây rồi hít thở lại.
Kết luận
Đă có nhiều nghiên cứu cho hay, cảm xúc có ảnh
hưởng lên nhịp thở. Nhịp thở nhanh và sâu khi tức giận; nhanh và
nông khi sợ hăi; chậm-sâu khi thư dăn, hạnh phúc; chậm- nông khi
buồn chán.
Như vậy th́ thở đúng cách
Tiếp tục tập thở như vậy cho tới khi nhịp thở trở
thành thói quen trong đời sống hàng ngày. Hoặc khi nào căng thẳng
tinh thần th́ ngồi tĩnh lặng hít thở sâu dài mươi phút là thấy thư
dăn thảnh thơi ngay..
Bác sĩ Nguyễn Ư Đức
Texas-Hoa Kỳ
www.bsnguyenyduc.com
|