Câu Chuyện Thầy Lang

Bác sĩ Nguyễn Ư-ĐỨC

“Mùa Đông đă đến đây rồi..”

Trời rét lắm! Sao em không áo ấm?

Để gió lùa, đem lạnh xuống da xương!

Trúc Lang-OKC

 

Là dân viễn cư, sống trong đất nước thanh b́nh, ḿnh không phải :

“Gửi mau áo rét cho người chiến binh”. 

Nhưng cũng có những mối ưu tư, sửa soạn để làm sao  được an toàn với tiết đông đang ào ạt đến thăm.

Thực vậy, độ lạnh  mùa Đông có thể gây ra một số vấn đề khó khăn cho  con người. Nhưng, không thể tránh lạnh bằng cách đi vào giấc ngủ mùa đông như một vài thú vật, con người phải sống với lạnh cũng như tận hưởng cái thú của mùa lạnh.

Trong tận hưởng, có những đề pḥng để tránh chuyện không tốt cho sức khỏe.

Thử tưởng tượng..

 Một cặp t́nh nhân,  tay lạnh trong tay, chậm bước dọc Hồ Gươm đêm  gió thổi.Thủ thỉ thương yêu, thưởng thức từng hạt lạc rang húng ĺu thơm nóng.

Đôi vợ chồng đầu bạc, bên ḷ sưởi tí tách tiếng củi cháy, cùng nhau coi từng tấm ảnh cưới khi xưa, nh́n nhau ôn lại “ chuyện chúng ḿnh”. Năm sáu chục  năm qua.

Và bầy trẻ, chạy đùa trong tuyết đá, đắp những h́nh nhân trắng sóa, rồi đập phá, ngây thơ ḥ hét, ném tuyết cho nhau.

Kể th́ đẹp đấy. Nhưng đâu đây, những rủi ro  do nhiệt độ thay đổi bên ngoài  cũng sẵn sàng ảnh hưởng tới ta.

B́nh thường, cơ thể có những cơ chế mà Thượng Đế ban  cho để thích nghi với sự thay đổi nhiệt độ chung quanh. Đó là sự đổ mồ hôi  và bốc hơi qua lớp da, giăn  nở của mạch máu ngoại vi để tản nhiệt. Hơi lạnh làm bắp thịt run tỏahơi nóng, mạch máu co lại để giữ nhiệt. Do đó, dù có thay đổi thời tiết bên ngoài nhưng hơi nóng trong người được giữ ở mức b́nh thường. Ngoài ra, với vốn kiến thức sẵn có,  ta cũng tạo nghĩ  ra nhiều phương thức để tránh tổn thương v́ giá lạnh.

Trước hết là sự Giảm Thân Nhiệt.

Giảm nhiệt xảy ra khi nhiệt độ trong ḿnh xuống dưới 95ồF. B́nh thường là từ  97F tới 100F .

Có nhiều nguy cơ đưa tới giảm nhiệt độ: nhà không được sưởi đủ nóng; ăn không đủ chất dinh dưỡng ; uống nhiều rượu; có bệnh kinh niên về tim, gan, tuyến giáp trạng; đang mắc bệnh nhiễm trùng; do tác dụng của một số dược phẩm; ở ngoài lạnh quá lâu; mặc quần áo không đủ ấm; mới gặp tai nạn hay té xuống nước; người sống cô đơn, túng thiếu.

Giảm nhiệt có thể xẩy trong ṿng một  vài giờ, tùy theo số lượng hơi nóng  mất đi nhiều ít.

Nạn nhân thấy mệt mỏi, lờ đờ, tâm thần rối loạn, nói ngượng nghịu, người lạnh giá, cơn run rẩy rùng ḿnh, ngón chân ngón tay lợt lạt, cử động khó khăn, cơ thịt cứng nhắc, người lạnh toát.

Nhịp tim và hơi thở lúc đầu nhanh sau đó chậm dần. Giảm nhiệt ảnh hưởng tới năo bộ, nạn nhân kém nhận thức, hành động khó khăn với các hiểm nghèo và có thể rơi vào t́nh trạng hôn mê.

Giảm nhiệt là một vấn đề sức khỏe trầm trọng cần được cấp cứu tức th́ tại  bệnh viện điều trị để tránh các biến chứng hiểm nghèo có thể xảy ra.

Trong khi chờ đợi, đặt nạn nhân nằm nơi ấm áp, kín gió; sưởi ấm ngực, cổ, đầu và bẹn với chăn thường hoặc chăn điện.

Đừng nâng cao chân người bị nạn v́ làm vậy sẽ dồn máu nhiều về phía trên người khiến chân bị băng lạnh nhiều hơn.

Cũng như các rủi ro bệnh tật khác, sự pḥng ngừa là quan trọng. Mà cũng chẳng đ̣i hỏi nhiều công sức, chỉ một vài để ư, lưu tâm:

a- Kiểm soát nhà coi lấp kín các khe hở làm mất nhiệt mà hơi lạnh  lại lùa vào.

b- Giữ nhiệt độ trong nhà không nóng quá, khoảng 72ồ F là vừa. Cao quá, da khô ngứa, dễ chẩy máu cam. Mặc thêm tấm áo len hồng người yêu mới tặng, vừa đẹp vừa ấm ḷng cả hai.

c- Mặc quần áo nhiều lớp, không bó sát quá để máu lưu thông và thoáng khí. Không khí là lớp cách nhiệt rất tốt.

đ- Khi ra ngoài lạnh, nên mặc quần áo nhiều lớp: trong cùng là loại vải hút hơi ẩm như lụa, polypropylene; lớp giữa là hàng len giữ nhiệt trong cơ thể; lớp ngoài vừa giữ nhiệt vừa chắn gió, ngăn nước.

e- Một phần tư nhiệt trong cơ thể bay đi ở đầu nên ta cần đội nón  nỉ, che  kín đầu và tai, kẻo lạnh quá rụng mất chỗ đeo khuyên vàng.

g- Che chở bàn tay, bàn chân bằng tất và bao tay.

h- Khi ra ngoài lạnh, che  mũi miệng để khỏi mất nhiệt qua hơi thở.

i- Nếu quần áo, cơ thể bị ướt th́ cần lau khô, thay quần áo ngay. Đồ ướt làm mất rất nhiều nhiệt của cơ thể.

k- Dự trữ thêm một cái mền trong pḥng ngủ, pḥng khách để khi cần  th́ đă có sẵn mà dùng.

l- Ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng. Mùa Đông cần nhiều thực phẩm hơn  để có nhiều nhiệt năng. Uống nước ấm như trà, cà phê, nước súc cù là vừa làm ấm người vừa mang thêm chất lỏng cho cơ thể. Về mùa lạnh cũng như mùa nóng, cơ thể vẫn đổ mồ hôi nên vẫn cần nước đầy đủ.

m- Tránh uống nhiều rượu v́ rượu làm giảm nhiệt độ cơ thể. Nhiều người cứ nói” làm cốc rượu cho nóng người”. Thực tế là có nóng một lúc rồi người lạnh toát ngay.

n- Hỏi bác sĩ hoặc nha sĩ xem các thuốc  ḿnh đang uống có  ảnh hưởng tới thân nhiệt không để pḥng ngừa.

o- Nếu sống một ḿnh th́ nên sắp xếp để có người thỉnh thoảng hỏi thăm xem ḿnh ra sao.

p- Người cao tuổi đừng cho là ḿnh không bị giảm nhiệt nếu ta không cảm thấy lạnh. Ở nhóm người này cơ chế điều ḥa thân nhiệt không c̣n nhậy cảm như khi c̣n trẻ.

r-Trẻ em dưới một tuổi không nên để ngủ trong một pḥng lạnh một ḿnh  v́ em bé mất nhiệt dễ hơn người lớn đồng thời các em cũng khó thích nghi với độ quá lạnh.

Kế đến là sự Cóng Giá, những tổn thương  gây ra do  lạnh giá, đóng băng.

Cóng Giá đưa đến mất cảm giác tạm thời hay vĩnh viễn ở bộ phận bị thương tổn.  Mỹ gọi là Frost-bite. Mũi, tai, má, cằm, ngón tay, ngón chân là những nơi hay bị cóng giá cắn nhiều  nhất.

Nguy cơ cóng giá tăng lên nếu máu  bị cản trở hoặc không mặc quần áo đủ ấm khi trời rất lạnh.

Thương tổn do lạnh giá có thể ở  ngoài da hoặc  nằm sâu trong tế bào dưới da.

Khi nông th́ da hơi đau, tái, cứng trong khi đó tế bào bên dưới lại mềm.

Khi tế bào dưới sâu bị cóng giá th́ da không c̣n cảm giác, tê dại, cứng ngắc. Nhiều nạn nhân không biết bị cứng giá cho tới khi có người nh́n thấy, cho hay

Chứng cóng  giá là một trường hợp cấp cứu, cần được chữa trị  tức th́ tại  bệnh viện.

Trong khi chờ đợi:

a- Đặt nạn nhân vào pḥng ấm áp.

b-Ngâm phần bị cứng giá trong nước ấm chứ không phải nước nóng.

c-Không thoa bóp phần bị cóng giá, tránh gây tổn thương thêm cho tế bào.

đ-Đừng hơ bộ phận cóng giá trên lửa,  tấm sinh nhiệt (heating pad) v́ phần cóng không c̣n cảm giác, dễ bị phỏng. Ngón tay cóng giá có thể đặt vào nách là nơi có nhiệt độ thích hợp.

            Một rủi ro khác của mùa Đông, tuy không hiểm nghèo nhưng cũng làm trạng thái tinh thần của nhiều người trầm xuống. Đó là Nỗi Buồn Mùa Đông mà ngôn ngữ Anh gọi là “Blues Winter”  hoặc “ Seasonal Affective Disorder” -SAD.

Qua nhiều thế kỷ, các nhà văn nhà thơ cũng đă tả nỗi buồn, mệt mỏi, mất mát này vào cuối Thu sang Đông với ngày ngắn đêm dài; và với 

“Đây băng tuyết giữa mùa đông tê tái

Rơi rơi rơi và bao phủ đồng quê

Con đường làng hiu quạnh ngủ say mê

Cây trắng xóa , cửa nhà đều trắng sóa”

Tâm trạng trầm buồn  này xảy ra vào cùng một thời gian của mỗi năm. Thường  là từ đầu tháng Mười và kéo dài tới tháng Ba, tháng Tư, trầm trọng nhất là vào tháng Giêng, tháng Hai. Đây là thời gian mà ngày ngắn, đêm dài, ở những vùng thiếu ánh chiêu dương kéo  lê thê ngày lại ngày.

Người mang “Nỗi Buồn Mùa Đông” có tất cả các triệu chứng của bệnh trầm cảm. Buồn của  mỗi người có  diễn tiến khác nhau.

            Có cậu hết ăn lại ngủ.  Có người th́ chán chường, uể oải, ăn uống ngủ nghê đều bỏ, cảm thấy  không có sinh lực, tự cô lập. Nhiều mợ nhiều cô chỉ  thèm ăn của ngọt như kẹo, bánh.

Nhiều giải thích cho là v́ trong mùa Đông, ngày ngắn đêm dài, nên chất serotonin trong năo  xuống thấp. Mà ít chất này là lư do khiến con người u sầu, ảo năo. Ngoài ra chất melantonin lại tăng. Chất này đưa tới lắng đọng tâm trí, dễ đi vào giấc ngủ. Tương tự  như nhiều thú vật đi vào giấc ngủ dài suốt những tháng  Đông lạnh giá, sống bằng chất béo dự trữ dưới da.

TheoViện Tâm Thần Hoa kỳ ở Maryland th́ sự bất b́nh thường của  gen 5-HTTLPR cũng là nguy cơ đưa đến Blues Winter.

Nhiều người có thói quen cứ tới mùa lạnh là giảm hoạt động, để tiết kiệm năng lượng. Rồi lại suốt ngày ngồi trong khung trời âm u ảm đạm, không ánh sáng thiên nhiên làm con người năo nề hơn. Nhất là khi vắng người yêu; như Tương Phố:

“Sương giá ḷng em sao ấm nữa!
             Anh đi, đi để lửa hương tàn.
             Trời đông lạnh lẽo muôn vàn,
             Ḷng em, so tiết đông hàn, giá hơn”

Ánh sángđồng bộ  với đồng hồ sinh học trong cơ thể. Tới mùa Đông, không ánh sáng, đồng hồ sinh học này lỗi nhịp nên gây ra buồn chán và bóng tối làm ta cảm thấy cô đơn và bất lực

Nỗi buồn Mùa Đông có thể thấy ở  nhiều người trong một gia đ́nh. Và bạn gái ta hay vướng mắc  chứng này hơn  là bọn mày râu.

Ánh sáng đèn nhân tạo đă được sử dụng để chữa hiện tượng này. Ḿnh chỉ cần ngồi gần đèn nửa giờ mỗi buổi sáng là đủ.

Người Buồn mùa Đông cũng được khuyên nên ra ngoài trời, phơi nắng  vàng nhiều hơn khi mặt trời chợt lú ra.  Và gia tăng vận động cơ thể.

 Trong nhà th́ ngồi với nhau, thủ thỉ chuyện này kia  nọ, làm chung một việc nào đó, đọc sách cho nhau nghe để giữ sự thân mật và tương trợ cho nhau. Điện thoại cho bạn bè gần xa để  lên tinh thần.

Bác sĩ cũng có thể cho dùng vài loại thuốc chống trầm buồn. Đôi khi phải uống từ giữa Thu tới đầu Xuân cho có công hiệu.

Hoặc, như bầy chim trốn lạnh, cứ đến cuối Thu, đầu Đông là ta làm một cuộc Nam du về miền nắng sáng.

Cho ấm ḷng người, ḷng ḿnh.

Bác sĩ Nguyễn Ư-ĐỨC

Texas-Hoa Kỳ