Câu Chuyện Thầy Lang
Bệnh
Tay-Chân-Miệng
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
Trong những năm vừa qua, thứ dân tại mấy quốc gia
Đông Nam châu Á luôn luôn gặp phải những thiên tai, bệnh tật. Nào là
cơn sóng thần tại Thái Lan, bệnh SARS, bệnh cúm gia cầm, bệnh
Chân-Tay-Miệng…Bây giờ lại tới băo xoáy ở Miến Điện với nhiều chục
ngàn tử vong, trên triệu người không nhà cửa, không lương thực,
thiếu thuốc men, chăm sóc, động đất tại Trung Quốc với cả ngàn người
thiệt mạng.
Riêng với bệnh Chân-Tay-Miệng th́ bệnh đang là mối
luu tâm của nhà chức trách y tế tại Trung Quốc, Việt Nam, Hồng Kông
.
Theo báo cáo mới nhất, tại Trung Quốc hiện nay đă
có 28000 người nhiễm bệnh Tay-Chân-Miệng với số tử vong là 42 người.
Bệnh xảy ra từ tháng 3 mà măi tới đầu tháng 5, chính quyền Trung
quốc mới lên tiếng báo động và đưa ra các biện pháp pḥng chữa. Dư
luận thế giới có cảm tưởng rằng sự báo động này quá trễ, chẳng khác
chi trước đây họ đă tŕ hoăn công bố về dịch cúm gia cầm. Nhưng đại
diện Y tế Thế giới Hans Troedsson tại Trung Quốc nói là lúc ban đầu,
các trường hợp xảy ra không rơ ràng. Ông cũng cho biết dịch bệnh
Tay-Chân-Miệng không gây ảnh hưởng cho Thế vận hội vào tháng 8 tới,
v́ bệnh nhân hầu hết là trẻ em, sống xa thành phố Bắc Kinh.
Tai Việt Nam, bệnh Chân-Tay-Miệng đang phát triển
nhanh ở các tỉnh phía nam như Sài G̣n, Kiên Giang, Đồng Tháp, B́nh
Dương, Ninh Thuận, Quy Nhơn, Đà Nẵng và sẽ xảy ra ở các tỉnh phía
bắc vào những tháng tới khi thời tiết ấm nắng. Trong tháng 4, riêng
bệnh viện Nhi Trung Ương 1 ở Sài G̣n đă nhận từ 40-50 bệnh nhân một
ngày, nhiều gấp đôi so với tháng 3. Bệnh viện Nhi 2 từ đầu năm nhập
viện 800 trẻ trong đó 10% bị viêm thần kinh, tim. Theo Cục trưởng
Cục Y tế Dự Pḥng Nguyễn Huy Nga, tới tháng 4 vừa qua, tại Việt Nam
đă có khoảng 3000 trẻ em bị bệnh với 10 tử vong. Cũng như tại Trung
Quốc, đa số bệnh ở Việt Nam do EV71 gây ra.
Cục Trưởng Cục Khám Chữa Bệnh Lư Ngọc Kính cho hay
Hội đồng Chuyên Môn Bộ Y Tế sẽ đưa ra Hướng dẫn điều trị bệnh
Chân-Tay-Miệng trong tuần này. Giới chức y tế đă phát động chương
tŕnh hướng dẫn dân chúng để ư tới bệnh và các phương thức pḥng
chống. Đồng thời, ban kiểm dịch tại phi trường Nội Bài đă được lệnh
từ Sở Y tế thành phố Hà Nội, đo thân nhiệt khách nhập cảnh đến từ
các quốc gia có dịch Chân-Tay-Miệng như Trung Quốc, Singapore, Đài
Loan, Hồng Kông, nếu mang dấu hiệu bệnh như bóng nước trên da, miệng
lở. Cũng theo các giới chức y tế Việt Nam, bệnh có hai thời kỳ xuất
hiện: đợt dầu là tháng 4 tháng 6 rồi giảm dần cho tới đợt thứ hai từ
tháng 9-12.
Tiếng Anh của bệnh Chân-Tay-Miệng là
Foot-Hand-Mouth disease.
Nguyên
nhân
Tác nhân gây bệnh là các virus đường ruột (enterovirus),
thông thường nhất là loại coxackiesvirus A16, đôi khi loại
enterovirus 71 (EV71). Các coxackiesvirus A9, A10, B1, B5 cũng gây
ra bệnh tương tự như bệnh Chân-Tay-Miệng.
Bệnh xảy ra ở khắp mọi nơi trên thế giới, theo mùa
tại vùng có khí hậu ôn ḥa với cao độ là cuối hè đầu thu. Vùng nhiệt
đới bệnh có quanh năm.
Hiện nay, tại Trung Quốc và Việt Nam virus đường
ruột EV71 đang là tác nhân gây bệnh chính.
EV 71 được t́m ra đầu tiên tại tiểu bang
California, Hoa Kỳ vào thời gian từ năm 1969- 1972, ở một số bệnh
nhân Tay Chân Miệng với biến chứng viêm màng năo, màng tim. Sau đó,
EV71 xuất hiện tại nhiều quốc gia.
Năm 1975, dịch EV 75 xảy ra ở Bulgarie với 44 tử
vong, năm 75 tại Hung Gia Lợi với 45 tử vong. Trong 5 năm vừa qua,
dịch EV71 xuất hiện ở Mă lai năm 1997 với 30 tử vong, Đài Loan năm
1998 với 78 tử vong và năm 2001 với 26 tử vong, dải đất Gaza
năm1997, Cyprus năm 1996. Thành phố Denver, Colorado Hoa Kỳ có một
số trường hợp bệnh Chân-Tay-Miệng do EV71 gây ra vào thời gian từ
năm 2003-2005.
Enterovirus EV75 gây ra nhiều tổn thương thần kinh
như viêm màng năo vô nhiễm (aseptic meningitis), liệt tương tự bệnh
tê liệt cột sống (poliomyelitis), viêm cuống năo và viêm cơ tim.
Viêm cuống năo là trầm trọng nhất với tỷ lệ tử vong rất cao, 40-80%.
Bệnh Chân-Tay-Miệng chỉ thấy ở loài người và xảy
ra nhiều hơn ở trẻ em từ 4 tháng tới 6 tuổi. Trẻ nam có tỷ lệ bệnh
cao hơn trẻ nữ. Tại các quốc gia yếu kém về kinh tế, trẻ đă bị nhiễm
bệnh ngay từ tấm bé trong khi đó tại nơi có nền kinh tế khá hơn th́
bệnh xuất hiện trễ, ở tuổi trung niên. Người lớn cũng có thể mắc
bệnh nhưng rất hiếm.
Tác nhân Enterovirus tập trung trong đường ruột
người bệnh và tồn tại trong phân tứ 1-18 tuần lễ sau khi lành bệnh,
trong miệng từ 1- 4 tuần lễ. Virus cũng t́m thấy trong đất cát, nước,
rau, tôm cua và là nguồn lây lan bệnh qua ăn uống với thực phẩm
nhiễm virus.
Đôi khi có sự hiểu lầm giữa hai bệnh
Tay-Chân-Miệng với bệnh Chân-Miệng (Foot-Mouth disease) ở súc vật
như heo, cừu ḅ v́ tên bệnh hao hao như nhau. Hai bệnh không liên hệ
với nhau và do những virus khác nhau gây ra. Cả hai bệnh đều do họ
virus Picornaviridae, nhưng bệnh Chân-Tay súc vật là do loại
Aphthovirus c̣n bệnh Chân Tay Miệng ở người là do các virus đường
ruột Enterovirus.
Xin nhắc lại là virus khác với vi khuẩn hay vi
trùng, (bacteria).
Vi khuẩn là các đơn bào, có nhân di truyền DNA,
sinh sản bằng cách tự phân đôi, có thể sống ngoài không gian. Đa số
vi khuẩn lành tính, chỉ có một số nhỏ gây bệnh. Bệnh chữa được bằng
kháng sinh.
Virus là những hạt có một ít DNA bao bọc bằng màng
protein. Virus rất nhỏ mà chỉ kính hiển vi điện tử mới nh́n thấy.
Muốn sống, virus cần một tế bào “chủ trọ”. Khi đă ngự trị trong chủ
trọ, DNA của virus tiêu hủy DNA của ân nhân và tạo ra nhiều phiên
bản. Tế bào chủ tan vỡ, các phiên bản virus tung ra khắp cơ thể, gây
bệnh. Virus có thể nằm yên cả mươi năm rồi một lúc nào đó bừng tỉnh
và gây bệnh. Kháng sinh không chữa được bệnh do virus gây ra. Một
virus bị tiêu diệt th́ loại virus mới sẽ xuất hiện và nguy hại hơn.
Triệu
chứng
Tay Chân Miệng có các dấu hiệu đặc biệt ở miệng và
tứ chi.
Bệnh bắt đầu với cơn sốt nhẹ, người bệnh thấy mệt
mỏi, chán ăn uống. Vài ngày sau, trên da nổi lên những chấm ban đỏ
rất nhỏ, chừng vài mm. Các chấm này sẽ lớn lên thành mụn nước hoặc
mủ mầu trắng đục, h́nh bầu dục với viền mầu đỏ. Dấu hiệu trên da tập
trung ở:
-Trong ḷng bàn tay, ngón tay
-Gan bàn chân, ngón chân
-Hai bên miệng, lưỡi, nướu răng, cuống họng có
những vết loét lở.
-Bóng nước đôi khi có ở hai bên mông hoặc các vùng
khác của cơ thể.
Các vết trên da không gây ngứa nhưng hơi đau kh́
đè ngón tay lên.
Loét trong miệng và cuống họng gây đau, khiến cho
bệnh nhân từ chối ăn, uống và có thể đưa tới thiếu nước cơ thể.
Ở giai đoạn này, bệnh Chân Tay Miệng có thể nhầm
với bệnh thủy đậu hoặc viêm mụn nước do vi khuẩn.
Nói chung bệnh Chân Tay Miệng không trầm trọng và
hầu hết b́nh phục sau một tuần lễ.
Tuy nhiên nếu tác nhân là loại virus EV71 th́ bệnh
nặng hơn.
Virus EV71 gây tổn thương cho năo bộ, đưa tới viêm
màng năo và năo. Bệnh nhân rơi vào t́nh trạng rối loạn tâm trí, co
giật và có thể đưa tới tử vong. May mắn là trường hợp này cũng hiếm.
Tuy nhiên, hiện nay, EV71 đang là mầm gây ra bệnh
Tay Chân Miệng ở Trung quốc, Việt Nam.
Lây
lan bệnh
Bệnh lây lan vừa phải từ người qua người, do tiếp
xúc trực tiếp với nước mũi, nước miếng, nước từ các bóng nước, khi
bệnh nhân hắt hơi, nhảy mũi và trong phân người bệnh.
Những ngày đầu của bệnh là thời gian lây lan mạnh
nhất và virus tồn tại trong phân cả mấy tuần lễ sau khi không c̣n
dấu hiệu bệnh. Bệnh cũng có thể truyền qua đường hô hấp khi bệnh
nhân ho hoặc hắt hơi, sổ mũi. Nước miếng chẩy ra từ em bé bị bệnh có
nhiều virus và rất lây. Cho tới khi các bóng nước trên da khô lành,
bệnh nhân vẫn là nguồn lây lan quan trọng.
Là bệnh nhiễm nhưng không phải ai nhiễm virus cũng
bị bệnh. Trẻ em dưới 10 tuổi thường hay bị bệnh hơn cả v́ các em
chưa có hệ thống miễn dịch hoàn hảo.
Phụ nữ có thai chưa mắc bệnh bao giờ, cũng có thể
bị bệnh Tay-Chân-Miệng nhưng may mắn là bệnh thường nhẹ và không có
triệu chứng. Nếu mắc bệnh trước khi sanh th́ bệnh của mẹ có thể lây
sang con nhưng không gây tổn thương cho các bộ phận của hài nhi..
Trẻ em sinh hoạt chung với nhau ở nhà giữ trẻ, mầm
non, trường học cũng là môi trường tốt cho bệnh lan truyền từ em này
sang em khác.
Đă mắc bệnh đều có miễn dịch với virus của kỳ này
và vẫn có thể mắc bệnh với virus khác cùng nhóm.
Chẩn
đoán
Chẩn đoán căn cứ trên tuổi tác của bệnh nhân, các
dấu hiệu của bệnh, khám miệng và quan sát các mụn nước trên da.
Đôi khi, bác sĩ cũng làm thử nghiệm kiếm tác nhân
gây bệnh với mẫu phết cuống họng và phân người bệnh. Trên thực tế,
v́ cần nhiều ngày mới có kết quả nên thử nghiệm ít khi được áp dụng.
Điều
trị
Bệnh Tay Chân Miệng thường không cần điều trị v́
đa số tự lành trong thời gian từ 7-10 ngày.
Bệnh không điều trị bằng kháng sinh v́ kháng sinh
không công hiệu với virus.
Bệnh có thể chữa và chăm sóc tại nhà với:
-Trẻ tham dự mẫu giáo, mầm non bị bệnh nên để ở
nhà để tránh lan bệnh cho trẻ khác
-Cho trẻ uống nhiều nước lạnh để tránh khô nước.
Có thể cho trẻ ăn kem, que nước đá có hương vị (popsicles).
-Để tránh đau thêm cho các vết lở ở miệng, không
cho uống nước có chất chua hoặc cay, như nước cam hoặc thức ăn cứng.
-Cho trẻ ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng lỏng,
tránh thực phẩm c̣n quá nóng.
-Giảm sốt và đau cơ thể với thuốc chống đau
acetaminophen (Tylenol, paracetamol) hoặc ibuprofen (Advil).
-Không cho bé uống aspirin v́ thuốc này có thể gây
ra hội chứng Reyes rất trầm trọng với tổn thương hệ thần kinh.
-Nếu trẻ xúc miệng được, xúc miệng với dung dịch
nước muối (một th́a muối pha trong một ly nước ấm) để giảm đau lở
loét trong miệng.
-Thoa kem gây tê trên vết thương ngoài da.
-Không làm vỡ bóng nước để tránh nhiễm độc với các
vi khuẩn khác. B́nh thường, bóng nước tự khô lành trong mươi ngày.
-Tránh tiếp xúc với chất lỏng của mụn nước, có rất
nhiều virus.
Trẻ em cần được đưa vào bệnh viện cấp cứu nếu có
các triệu chứng như:
-Trẻ dưới 3 tuổi liên tục nóng sốt quá 3 ngày.
-Dấu hiệu khô nước như miệng khô, mất cân, lơ đăng,
đi tiểu ít.
-Mất ngủ, cáu kỉnh, hoảng hốt.
-Bụng trướng, ói mửa, sợ ánh sáng, co giựt cơ thể.
-Khó thở, đổ mồ hôi lạnh, nhịp tim tăng nhanh
-Đi đứng không vững, chân yếu.
Pḥng
tránh
Hiện nay chưa có thuốc chủng ngừa bệnh Chân Tay
Miệng.
Ư kiến chung là bệnh Chân, Tay, Miệng cũng hơi trở
ngại trong việc pḥng tránh v́ đa số nguồn gây bệnh không có triệu
chứng rơ rệt. Tuy nhiên, nếu giữ ǵn được vệ sinh cá nhân th́ nguy
cơ lây nhiễm bệnh giảm rất nhiều.
Sau đây là các điều cần làm:
-Hướng dẫn mọi người trong nhà nên rửa tay thường
xuyên, đặc biệt là sau khi thay tă cho trẻ bị bệnh v́ virus có thể
c̣n sống trong phân cả nhiều tuần lễ sau khi bệnh lành.
-Đừng để trẻ em chơi chung đồ chơi với trẻ khác
-Không ôm hôn khi trẻ đang bị bệnh.
-Hướng dẫn trẻ che mũi miệng khi ho hoặc hắt hơi
bằng giấy lau rồi vất riêng.
-Mang bao tay cao su khi thoa phấn, kem, chăm sóc
thay tă cho trẻ.
-Tẩy rửa bàn ghế, sàn nhà, vật dụng nhiễm virus
với dung dịch nước pha với chất tẩy chlorine.
-Không dùng chung chén bát, đũa th́a, khăn mặt với
người bệnh.
-Trẻ em bị bệnh nên giữ ở nhà. Gia đ́nh nên thông
báo với trường học, lớp mẫu giáo, mầm non về t́nh trạnh bệnh của con
em.
-Trẻ bị bệnh chỉ nên trở lại trường sau 2 tuần lễ
hết dấu hiệu, triệu chứng.
Kết
luận
Bệnh Chân-Tay-Miệng tuy lành nhưng rất hay lây,
đôi khi nguy hiểm.
Để tránh lây lan, nên bảo vệ vệ sinh môi trường,
vệ sinh dụng cụ đồ chơi của trẻ em, bảo đảm an toàn thực phẩm nước
uống, loại bỏ phân trẻ bị bệnh.
Riêng với các em tại trường mẫu giáo, mầm non, nên
cố gắng để các em không tiếp xúc quá gần với nhau và tẩy rửa đồ chơi
khi các cháu chung vui.
Tuy là không bắt buộc khai báo, nhưng nếu bệnh
Chân-Tay-Miệng xảy ra nhiều tại địa phương, trường học, nên thông
báo cho cơ quan y tế để được theo dơi và áp dụng phương thức pḥng
tránh lây lan.
Bác sĩ Nguyễn Ư-Đức
Texas Hoa Kỳ.
|