Đây chẳng phải là
cái "bẽn lẽn" của người thiếu nữ "Vô t́nh để gió hôn lên
má", rồi sợ t́nh lang biết được sẽ "Nghi ngờ tới cái
tiết trinh em" (1).
Cũng chẳng phải
cái rụtï rè của cậu con trai mới lớn:
"Tḥ tay mà ngắt ngọn ng̣;
Thương em đứt ruột giả đ̣ ngó lơ"
Hoặc cái
"Buồn t́nh chẳng muốn nói ra;
Muốn đi ăn cỗ chẳng ma nào mời"
của ông già không vai vế trong làng xă...
Mà là sự vu vơ sợ
hăi, cảm thấy bất an đối diện với xă hội rồi thu ḿnh
trước một hoàn cảnh, nhân sự.
Từ năm lên
mười tuổi, tính t́nh Minh đột nhiên thay đổi.
Đang là một chú bé
lém lỉnh, hoạt bát, thích giao du bạn bè, Minh trở thành
thu ḿnh, không muốn chơi với ai và rất ngần ngại đi đâu
đó với cha mẹ. Minh thấy không c̣n hăng hái đi học như
trước. Đến trường, câu không ra sân nô đùa. Cậu vẫn có ư
thích nhưng ngài ngại làm sao ấy. Ngoài ra, mỗi lần thầy
cô gọi trả bài là Minh sợ hết hồn, tim đập th́nh th́nh,
miệng ấp úng mặc dù rất thuộc bài.
T́nh trạng
kéo dài cho tới khi Minh trưởng thành, đi làm và lập gia
đ́nh.
Tuy có công việc,
nhưng Minh không thành công lắm v́ luôn luôn nghĩ ḿnh
thua kém người khác. Mọi sự trong gia đ́nh cũng như các
giao tế, liên lạc bạn bè, Minh đều trông cậy ở người vợ.
Minh cũng muốn làm nhưng cứ sợ là ḿnh vụng về, thiếu
sót, không chu đáo và sẽ bị coi thường.
Minh không phải là
người duy nhất có tâm trạng này. Mà có cả triệu người
khác, nam cũng như nữ ở trong cùng cảnh ngộ như Minh.
Họ có những e ngại
pha chút sợ hăi khi phải làm một việc ǵ trước công
chúng Như ca hát ngâm thơ th́ cứ sợ bị chê là dở phát
biểu cảm tưởng th́ ngại thiên hạ cho là nói lạc đề, vô
nghĩa; gặp gỡ người này người khác th́ sợï ăn nói vụng
về, xúc phạm. Có người không dám ăn uống nơi thị tứ v́
sợ người ta bảo ḿnh " ăn quà như mỏ khoét" . Thậm chí
đi vệ sinh nơi công cộng họ cũng không làm được, dù rất
mót, v́ cảm thấy như có người đang nḥm ngó ḿnh. Và họ
cụt hứng giữa chừng.
Có người ở t́nh
trạng trầm kha hơn, ảnh hưởng tới tất cả các sinh hoạt
thường ngày. Lúc nào cũng e ngại, luôn luôn nghĩ là
không ai thích ḿnh. Họ ngần ngại phát biểu v́ sợ nói vô
duyên; không dám ï đặt câu hỏi v́ " rơ ngớ ngẩn, thế mà
cũng hỏi" và không biết mở đầu câu chuyện ra làm sao.
Ngay cả ngỏ lời với t́nh yêu cũng dễ dàng đỏ mặt, nhiều
lần lỡ cơ hội.
Họ t́m cách tránh
các hoàn cảnh có thể gây ra không an toàn, giới hạn sinh
hoạt. Học vấn khó khăn hơn, việc làm trở ngại và rơi vào
cô đơn.
Nói chung là họ cứ
"sợ", một cái sợ kéo dài, vô căn cứ. Có người sợ sống
một ḿnh hoặc xuất hiện nơi công cộng, giữa đám đông; có
người sợ khi lên cao độ hoặc sợ một vật nào đó. C̣n ám
ảnh sợ xă hội th́ cứ ngại là bị mất nhân phẩm, bối rối
trước công chúng. Rồi v́ sợ nên họ t́m đủ mọi cách để
tránh cái làm họ sợ, đôi khi biết rằng không đúng sự
thực và quá lố.
Có nhà tâm lư học
gọi họ là những người "tự giam ḿnh trong ngục tù tâm
lư" v́ sợ hăi dân chúng. Một thi sĩ th́ cho đây là một
nỗi đau khổ có sẵn, giống như là ta có hai lớp da mà lớp
dưới bướng bỉnh co lại, xa lánh ánh sáng, không khí.
Rối loạn thường
bắt đầu ở lứa tuổi 12-13, rất hiếm sau tuổi 25. Nó không
phân biệt nam, nữ, giai tầng xă hội và có thể kéo dài
suốt đời người.
Hiệp Hội
Tâm Thần Hoa kỳ đă đưa ra một số tiêu chuẩn để xác định
ám ảnh sợ xă hội này như một bệnh:
a. Sợ bị soi
mói tỷ mỉ trong mọi hành động, đưa tới xấu hổ v́ bị hạ
phẩm cách;
b. Sợ hăi quá
đáng, không hợp lư, đưa tới lo lắng, khiếp đảm;
c. Những khó
khăn do sợ hăi thường gây sáo trộn cho đời sống hàng
ngày cũng như việc làm, giao tế xă hội;
d. Sợ hăi này
không là hậu quả, tác dụng của dược phẩm hoặc vấn đề sức
khỏe.
Người bệnh thường
có một số phản ứng khi đối diện với sự việc:
Họ nghĩ là nếu làm việc đó th́ sẽ gây tṛ cười cho người
khác; rồi cảm thấy bồn chồn, lo ngại; có dấu hiệu thể
xác với tim đập nhanh, mặt đỏ bừng, hơi thở dồn dập, đổ
mồ hôi lạnh, cồn cào ruột gan, đôi khi sỉu; cuối cùng là
có hành vi tránh né sự việc hoặc cá nhân.
Sự e sợ người khác
kèm theo ư nghĩ bị từ bỏ có thể đưa tới thu ḿnh, không
tham gia mọi sinh hoạt, trở nên cô đơn. Không có t́nh
người nóng ấm sẽ đưa tới trầm cảm, thờ ơ, suy loạn tâm
thần, đôi khi ngay cả tự kết liễu đời ḿnh.
Do đó, không nên
coi tâm trạng này như một khủng hoảng thoảng qua. V́ ám
ảnh này cũng hay đi kèm với một số khó khăn tâm thần
khác như trầm cảm, hoảng loạn, lo sợ mọi thứ . Có người
dùng các chất kích thích để lấy lại can đảm rồi thành
nghiện ngập màvẫn chẳng khá hơn.
Cần phân
biệt sợ hăi xă hội và nhút nhát.
Cả hai đều có
những dấu hiệu giống nhau, ngoại trừ nhút nhát th́ ít có
thay đổi thể chất như nhịp tim nhanh, hụt hơi thở, đổ mồ
hôi hột.
Trước một đối
tượng, người nhút nhát thường hơi thụ động, lựa phương
thức an toàn.
Như là "Gặp mặt
em anh chẳng dám chào; Sợ ba má hỏi: thằng nào biết
con"? chứ không liều mạng.
Nhút nhát cũng có
thể do thiếu tự tin, cứ sợ là ḿnh thua kém người khác
nên không dám hành động, tranh đua.
Nhút nhát thường
thấy nhiều ở các xă hội khuyến khích sự tự trọng, sự
kiêu hănh cá nhân, coi thất bại là điều đáng xấu.
Nhút nhát có thể
vượt qua và hậu quả của nó cũng không trầm kha lắm.
Có người cho anh
chàng kia nhút nhát là dễ thương nhưng anh ta không thấy
vậy, v́ anh thấy ḿnh như không c̣n tự do để hành động,
để nói.
Nhút nhát cũng làm
ta hay quên và ước muốn t́nh dục cũng giảm.
Nhút nhát có thể
qua khỏi nhờ những khích lệ, chăm sóc, chia xẻ, ít chỉ
trích, ít cạnh tranh và dễ dàng chấp nhận. Một lá thư
t́nh âu yếm của nàng th́ mười chuôm nhà Hồ, trăm phá Tam
Giang anh cũng vô như không.
Ám ảnh ngại ngùng
giao tế xă hội th́ phức tạp hơn. Đây là một tâm bệnh.
Tuy nhiên, cũng như các bệnh khác của cơ thể, có nhiều
phương pháp giúp giải quyết.
Để có thể vượt
qua, người có vấn đề cần được sự giúp đỡ của nhiều
chuyên gia tâm lư, tâm thần. Một vài hướng dẫn thực tế:
1. Ư thức
được là ḿnh có vấn đề chứ không do tưởng tượng, "hâm"
hoặc "mát dây".
2. Đặt lại
vấn đề kém tự tin, thiếu khả năng.
3. Làm quen
dần dần với các hoàn cảnh đưa tới nỗi sợ.
4. Thay đổi
dần dần những ư nghĩ không đúng, tiêu cực.
5. Gạt bỏ cái
ṿng e ngại, chốn tránh để tập mạnh dạn hành động.
Ngoài ra, dược
phẩm cũng có nhiều hiệu lực và việc điều trị cần nhiều
thời gian và kiên nhẫn từ người bệnh cũng như chuyên
viện y tế và thân nhân.
Và nhớ rằng, như
Friedrich Von Hardenberg Novalis đă phát biểu: "Sợ hăi
là một trạng thái do dự, nghi ngờ thường thuộc về cơ
thể. Người khỏe mạnh th́ luôn luôn b́nh tĩnh, ngay trong
những cảnh huống khó khăn nhất".
Bác Sĩ
Nguyễn Ư-ĐỨC
(1) Hàn Mặc
Tử-Bẽn Lẽn
|