Nguyễn Sơn Hùng

***

Lời mở đầu

Sau khi biên dịch xong tác phẩm “Nhân Sinh Tâm Đắc Thiệp” (Những Điều Nên Ghi Nhớ Để Sống) của Matsushita Kônosuke (dưới đây chỉ viết Matsushita), được người Nhật Bản xem như một vị thánh kinh doanh của họ, người viết tìm hiểu sách Mạch Tử với mục đích lập mục lục chi tiết của sách và tìm hiểu nội dung tác phẩm Đồng Tử Vấn của Itô Jinsai (Y Đằng Nhân Trai). Mạnh tử là người được các Nho gia sắp vào hạng á thánh sau Khổng tử nên Khổng học còn gọi là Khổng Mạnh học.

Trong quá trình tìm hiểu trên người viết thấy có nhiều quan điểm về cách sống khá giống nhau giữa Mạnh tử (TCN 372~TCN 289)và Matsushita (1894~1989) nên xin được giới thiệu. Có thể còn nhiều nhiều điểm tương đồng khác nhưng ở đây chỉ đối tượng giữa 2 tác phẩm nói trên.

Để quý độc giả dễ theo dõi, ở đây sắp theo thứ tự số bài trong tác phẩm  “Nhân Sinh Tâm Đắc Thiệp”.

 

1.     Sống hợp với quy luật của tự nhiên và thiên mệnh (Bài 1, 2, 4)

Trong Bài 1, Matsushita nói “Nếu hợp với quy luật của tự nhiên, không có việc gì mà không thành.” Điều này giúp cho chúng ta được bài học gì? Đó là, nếu chúng ta sống hợp với quy luật của tự nhiên chúng ta sẽ dễ thành công hơn. Ngoài ra, cách sống hợp với quy luật của tự nhiên cũng sẽ giúp chúng ta khỏe mạnh và hạnh phúc cả cơ thể và tinh thần.

Trong Bài 2 của chương 13 Tận Tâm thượng sách Mạnh Tử viết ⁽¹⁾:

“Không có gì là không phải thiên mệnh, nên cần phải chuẩn bị tiếp nhận thiên mệnh đúng (thiên mệnh chân chính) của mình. Người biết sống thuận theo thiên mệnh nhất định không đứng dưới bức tường hoặc ghềnh đá có thể đổ vỡ. Tận sức sống trọn vẹn đạo (chân lý) để làm người là tiếp nhận thiên mệnh đúng của mình.” (Mạc phi mệnh dã. Thuận thụ kỳ chính. Thị cố, tri mệnh giả, bất lập hồ nham tường chi hạ. Tận kỳ đạo nhi tử giả, chính mệnh dã.)

Nếu như chúng ta hiểu “thiên mệnh” là “quy luật của tự nhiên” chúng ta sẽ thấy quan niệm của Matsushita giống như của Mạnh tử.

Nói về sống với thiên mệnh đúng của mỗi con người trong Bài 4, Matsushita nói như sau:

“Hãy phát huy trọn vẹn thiên phận trời đã ban cho bạn. Đó là cách sống đúng đắn có thể thỏa mãn bản thân và người khác, đồng thời thành công của việc làm người cũng có trong đó.”

Chúng ta cần nên hiểu cho đúng ý nghĩa của từ “thiên mệnh”. Bởi vì “thiên mệnh” là “quy luật của tự nhiên (thiên nhiên) nên luôn luôn đúng, không sai trật nhưng nếu chúng ta biết quy luật này thì chúng ta dễ thành công hoặc phòng tránh được điều không tốt sẽ xảy ra cho chúng ta, chớ không có ý nghĩa là “trời kêu ai nấy dạ” rồi không làm, không cố gắng gì làm hoặc không cải thiện gì cả. Để nhắc nhở chúng ta điều này, trong Bài 2 Matsushita nói cuộc đời của chúng ta chỉ có 80~90% được quyết định bởi các yếu tố không thể thay đổi hoặc khó thay đổi, và 10~20 % được quyết định bằng sự cố gắng kiên trì của chúng ta. Do đó, “Tùy theo cách sống, bạn có thể phát huy hữu hiệu hơn vận mệnh trời cho bạn”, nghĩa là “tùy theo cách tận sức nỗ lực, 10~20 phần trăm này của con người quyết định 80~90 phần trăm còn lại của vận mệnh tỏa sáng đến đâu”.

Trong Bài 3 của chương 3 Công Tôn Sửu thượng Mạnh tử cũng chủ trương rằng “Họa phúc đều do bản thân của chúng ta tạo ra.” (Họa phúc vô bất tự kỷ cầu chi giả).

 

2.     Sống với tâm tự nhiên (Bài 5)

Trong Bài 5 Matsushita đã đề xướng để có thể tìm ra thiên phận của bản thân nên có tâm tự nhiên (sunao na kokoro), là tấm lòng trung thực một cách tự nhiên. Mười đức tính của tâm tự nhiên ⁽²⁾ là không vị kỷ, biết lắng nghe ý kiến người khác, khoan dung, nhìn thấy thật tướng của sự vật, hiểu biết đạo lý của sự việc, hiếu học, thung dung tự tại, điềm tĩnh, biết giá trị sự vật, và bác ái.

Trong Bài 12 chương 8 Ly Lâu hạ, Mạnh tử nói như sau: “Hạng người bậc đại nhân không đánh mất tâm hồn của con người vừa lúc chào đời” (Đại nhân giả, bất thất kỳ xích tử chi tâm giả dã) .

Về nội dung chi tiết của “tâm tự nhiên” của Matsushita và “xích tử chi tâm (tâm trẻ sơ sinh)”(cũng có thể hiểu là lương tâm) không giống nhau hoàn toàn nhưng sự giống nhau ở mặt tổng thể đáng để chúng ta suy nghĩ. Người viết nghĩ rằng 2 cách suy nghĩ này cũng có điểm tương đồng với với “tâm bất sinh” của thiền tăng Benkei hoặc “phật tâm” của Thích Ca.

 

3.     Đút kết kinh nghiệm hàng ngày để sống tốt hơn (Bài 10,19)

Như đã trình bày ở Mục 1, sống thuận theo quy luật của tự nhiên giúp chúng ta dễ có được hạnh phúc và thành công. Ngoài ra, chân lý là điều luôn luôn đúng bất cứ ở đâu và thời điểm nào cũng có thể xem là quy luật tự nhiên, hoặc quy luật tự nhiên cũng có thể xem là chân lý. Nhưng làm thế nào để biết được những quy luật tự nhiên hoặc các chân lý? Có nhiều cách, thí dụ như:

- Thường thức (phương pháp 1). Thường thức phần lớn là các điều đúng một cách hiển nhiên. Đôi khi vì quá hiển nhiên nên chúng ta thường khinh thường không để ý đến! Thí dụ “Nếu bạn không bắt đầu đi thì chắc chắn bạn không bao giờ đến đích!” Ý tưởng câu này không có gì lạ nhưng nó không sai. Câu này nhắc nhở cho chúng ta biết “Nếu chúng ta không bắt đầu thì không có việc thành công”. Một câu khác của Matsushita trong Bài 18: “Thành công là tiếp tục sự việc cho đến khi thành công”, không sai một cách hiển nhiên!

- Kiểm điểm việc làm, đúc kết trải nghiệm hàng ngày của bản thân, kể cả sự kiểm chứng kinh nghiệm hoặc kiến thức đã có được với sự kiện đã  hoặc đang xảy ra trong cuộc sống (phương pháp 2).

- Nghe ý kiến hoặc tìm hiểu, học hỏi trực tiếp kinh nghiệm của người khác hoặc qua sách vở, tài liệu (phương pháp 3).

Tuy nhiên một điều rất quan trọng nên lưu ý là những quy luật tự nhiên hoặc chân lý được chứng minh bằng phương pháp khoa học thì mức độ đúng có tính cách tuyệt đối nghĩa là luôn luôn đúng với mọi thời điểm và địa điểm nhưng đối với những kinh nghiệm có được do các phương pháp trên chưa được kiểm chứng bằng phương pháp khoa học, đặc biệt đối với các hiện tượng xã hội không phải là hiện tượng tự nhiên thì mức độ đúng có tính cách tương đối, nghĩa không phải thời điểm nào hoặc bất cứ trường hợp nào cũng đúng.

Phương pháp 2 là cách thực tế và có hiệu quả vì cách này đi sát với nội dung sống và sinh hoạt của chúng ta, hợp với khả năng của chúng ta. Ông Shibusawa Eiichi, người được người Nhật Bản xem là cha xây dựng nền kinh tế tư bản của họ, cũng áp dụng phương pháp này cho đến lúc ông qua đời. Matsushita đã đề nghị phương pháp này cho chúng ta trong Bài 10:

“Thể nghiệm của đời người không phải chỉ là những đại thành công hoặc những đại thất bại. Tùy theo cách suy nghĩ của bạn, bạn có thể tích lũy được nhiều thể nghiệm trong đời sống yên ổn hàng ngày của bạn”.

Mặc dù những kinh nghiệm đúc kết được của chúng ta chưa hẳn là quy luật tự nhiên, là chân lý muôn đời nhưng cũng là những chân lý thiết thực tạm dùng được và tránh được những thất bại, lỗi lầm mà chúng ta đã phạm phải. Để hiệu quả hơn chúng ta nên so sánh kết quả đúc kết hàng ngày của chúng ta với thường thức và của người khác mà chúng ta thu thập được bằng phương pháp 3 nói trên.

Trong Bài 11 chương 7 Ly Lâu thượng sách Mạnh Tử viết:

“Mặc dù đạo (chân lý) làm người có ở bên cạnh mình nhưng con người lại đi tìm kiếm nơi cao xa. Ngoài ra, việc con người nên làm rất dễ thực hiện nhưng lại cố tình tìm kiếm những thứ khó thực hiện.” (Đạo tại nhĩ, nhi cầu chư viễn; sự tại dị, nhi cầu chư nan)

Như đã nói trên đạo làm người của Khổng Mạnh chỉ là  của đời xưa chưa được kiểm chứng bằng phương pháp khoa học nên nội dung của đạo Khổng Mạnh không phải luôn luôn đúng với mọi thời đại, tuy nhiên điều nhắc nhở chúng ta rằng chân lý nên áp dụng để có cuộc sống tốt hơn luôn luôn hiện hữu ở bên cạnh của chúng ta và nếu chúng ta lưu tâm để ý thì chúng ta có thể tìm thấy, là điều rất đáng để chúng ta suy nghĩ.

Trong Bài 5 chương 13 Tận Tâm thượng sách Mạnh Tử viết:

“Trong thực tế mặc dù thực hiện đạo (chân lý) mà không hiểu rõ đạo (chân lý); lúc nào cũng thực hiện đạo (chân lý) theo thói quen mà không rõ tường tận đạo (chân lý) của việc làm; trong cả đời người sinh sống với đạo (chân lý) mà không ý thức đạo (chân lý) rõ ràng. Phần lớn con người chúng ta là như vậy, thật đáng buồn thay!” (Hành chi nhi bất trứ yên, tập hỹ nhi bất sát yên; chung thân do chi nhi bất tri kỳ đạo giả, chúng dã).

Từ “đạo” có thể làm chúng ta khó hiểu rõ ý muốn nói trong lời của người xưa nhưng nếu chúng ta hiểu “đạo” là điều mà người xưa cho là chân lý sẽ giúp chúng ta hiểu cụ thể ý người xưa muốn truyền đạt hơn. Trong bài trên, chúng ta có thể thấy đôi lúc “thường thức” chính là “đạo” (chân lý). Tuy nhiên chúng ta cũng nên lưu ý rằng “đạo” tức là điều mà người xưa cho là “chân lý” không phải là thứ tuyệt đối như “quy luật tự nhiên” nên chúng ta chỉ nên áp dụng những gì còn thích hợp với thời đại ngày nay và cho trường hợp của bản thân chúng ta.

 

4.     Tự kỷ quán chiếu (Bài 19)

Tự quan sát bản thân một cách khác quan cũng là một phương pháp có hiệu quả cao để  kinh nghiệm và tìm ra chân lý để sống tốt hơn. Đại ý của Bài 19 như sau:

“Nên biết đúng năng lực và năng khiếu của bản thân. Bằng cách bình tĩnh quan sát bản thân từ bên ngoài với thái độ như tiếp xúc với người ngoài.”

Trong Bài 4 chương 7 Ly Lâu hạ sách Mạnh Tử viết:

“Nếu chúng ta thương yêu người mà người không thân thiết lại thì nên xem lại lòng thương yêu của mình có đầy đủ không?

Nếu hướng dẫn, quản lý người mà không hướng dẫn, quản lý được thì nên xem lại có phải do trí tuệ của mình chưa đủ chăng?

Nếu tận sức lễ phép đối với người mà người không đối mình lễ phép thì nên xem lại có phải do lòng kính trọng của mình đối với người chưa đủ không?

Đối với những trường hợp hành động của đối phương không được như mình kỳ vọng thì nên xem xét lại mình và tìm ra nguyên nhân. Nếu làm được như vậy thì cả thân và tâm của mình sẽ trở nên đúng và nhất định mọi người trong xã hội sẽ quy phục.

    Kinh Thi nói “Hãy không ngừng hành động theo thiên mệnh tìm hạnh phúc vô biên của mình”. Nội dung nói trên là điều mà kinh Thi muốn nói đến.”

(Ái nhân bất thân, phản kỳ nhân. Trị nhân bất trị, phản kỳ trí. Lễ nhân bất đáp, phản kỳ kính. Hành hữu bất đắc giả, giai phản cầu chư kỷ. Kỳ thân chính nhi thiên hạ quy chi. Thi vân: “Vĩnh ngôn phối mệnh, tự cầu đa phước.”)

 

5.     Sống với thành ý và nhiệt tâm (Bài 14)

Người ta thường nghĩ rằng để sống thành công, các yếu tố quan trọng nhất là kiến thức, trí tuệ và tài năng nhưng trong Bài 14, Matsushita cho rằng:

“Kiến thức, trí tuệ và tài năng cả 3 đều quan trọng nhưng quan trọng hơn tất cả là nhiệt tâm và thành ý. Có 2 điều này thì bất cứ việc gì cũng có thể hoàn thành được.”

Trong Bài 12 chương 7 Ly Lâu thượng sách Mạnh Tử viết:

“Là quan chức (hoặc cấp dưới) mà không được vua (hoặc cấp trên) tín nhiệm thì không thể nào quản trị được dân chúng (hoặc cơ quan). Có phương pháp tốt để được tín nhiệm của vua (cấp trên). Trước nhất, nếu không được đồng nghiệp hoặc bạn bè tín nhiệm thì không thể nào được tín nhiệm của vua (cấp trên). Có phương pháp tốt để được tín nhiệm của đồng nghiệp hoặc bạn bè. Trước nhất, nếu sự phụng dưỡng của mình không thể làm cha mẹ vui vẻ từ đáy lòng thì không thể nào được tín nhiệm của đồng nghiệp hoặc bạn bè. Có phương pháp tốt để cha mẹ mình vui vẻ từ đáy lòng. Tự mình kiểm điểm nếu bản thân mình thấy rằng bản thân có giả đối, không có thành ý thì cha mẹ không thể nào vui vẻ từ đáy lòng. Có phương pháp để bản thân không giả dối mà chân thành. Nếu không biết phân biệt rõ ràng phải trái tốt xấu thì không thể nào chân thành với bản thân. Do đó, chân thành (thành tâm, thành ý) là đạo của trời (chân lý), là căn bản của mọi sự việc. Cố gắng phát huy lòng chân thành đầy đủ là đạo (chân lý) của con người. Chân thành hết mức mà không cảm động được người là việc chưa hề có. Giả dối, không chân thành mà cảm động được người nhất định không bao giờ xảy ra.”

(Cư hạ vị nhi bất hoạch ư thượng, dân bất khả đắc nhi trị dã. Hoạch ư thượng hữu đạo: bất tín ư hữu, phất hoạch ư thượng hỹ. Tín ư hữu hữu đạo: sự thân phất duyệt, phất tín ư hữu hỹ. Duyệt thân hữu đạo: phản thân bất thành, bất duyệt ư thân hỹ. Thành thân hữu đạo: bất minh hồ thiện, bất thành kỳ thân hỹ.

Thị cố thành giả, thiên chi đạo dã. Tư thành giả, nhân chi đạo dã. Chí

thành nhi bất động giả, vị chi hữu dã. Bất thành, vị hữu năng động giả dã.)

Trong Bài 3 chương 13 Tận Tâm thượng sách Mạnh Tử viết:

“Nhiệt tâm tìm kiếm chắc chắn sẽ có được. Nếu không tìm mà bỏ đi thì sẽ không có được.” (Cầu tắc đắc chi; xả tắc thất chi. Thị cầu hữu ích ư đắc dã, cầu tại ngã giả dã.)

 

6.     Ảnh hưởng của môi trường chung quanh trong giáo dục (Bài 24)

Trong Bài 24 nói về trách nhiệm của bậc làm cha mẹ, Matsushita viết:

“Trách nhiệm của cha mẹ là có tư thế sống vững chắc và nhân sinh quan rõ ràng. Hai điều này đủ có sức thuyết phục đối với con cái.”

Ngày nay trong việc giáo dục con người, chắc không có ai phủ nhận vai trò rất quan trọng của: 1) việc giáo dục trẻ em từ trong bụng mẹ hoặc từ lúc chào đời, và 2) giáo dục trong gia đình. Tuy nhiên, vẫn có nhiều cha mẹ lấy việc bận rộn sinh kế để tránh sự thiếu trách nhiệm của mình! Đối với trường hợp vất vả bận rộn vì sinh kế này, Matsushita đề nghị “có tư thế sống vững chắc và nhân sinh quan rõ ràng”.

Trong Bài 6 chương 7 Đằng Văn Công hạ, Mạnh tử mượn thí dụ dạy trẻ học ngôn ngữ nước ngoài để cảnh giác việc quan đại phu nước Tống là Đái Bất Thắng dự định đặt một mình Tiết Cư Châu bên vua, để vua làm việc tốt là việc vô ích không có hiệu quả; điều quan trọng là người chung quanh vua như thế nào.

Đối với địa vị vua mà còn chịu ảnh hưởng của môi trường chung quanh thì nói chi đến trẻ em. Điều này làm cho người viết nghĩ đến ảnh hưởng của môi trường xã hội đối với công cuộc giáo dục trong một nước. Dù cho giáo dục ở trong gia đình, ở nhà trường được tốt đẹp nhưng nếu môi trường sinh hoạt xã hội không đàng hoàng liệu hiệu quả tốt của giáo dục của gia đình và của nhà trường có phát huy được không? Câu nói sau của Mạnh tử trong Bài 5 của chương 7 Đằng Văn Công hạ sách Mạnh Tử làm chúng ta phải suy nghĩ nhiều:

“Người của thế gian có thói quen mở miệng ra là “Thiên hạ quốc gia” nhưng lại quên căn bản của quốc gia là nhà, và căn bản của nhà là bản thân của họ.” (Nhân hữu hằng ngôn giai viết: “Thiên hạ quốc gia.” Thiên hạ chi bản tại quốc; quốc chi bản tại gia; gia chi bản tại thân.” )

 

Thay lời kết

1. Công lao to lớn của khoa học kỹ thuật là tìm kiếm phát minh ra những quy luật của tự nhiên để nâng cao đời sống con người càng ngày càng được cải thiện. Một phương pháp hiệu quả của khoa học kỹ thuật là thí nghiệm. Ngoài khoa học kỹ thuật, trong đời sống con người cần còn cần những chân lý (đạo) để sống theo và có được hạnh phúc. Tuy nhiên, sinh hoạt con người trong xã hội không đơn thuần như hiện tượng trong thiên nhiên nên rất khó dùng phương pháp thí nghiệm để kiểm chứng những cái có thể là chân lý (đạo) để sống. So sánh những gì của người xưa và người đời nay cho là chân lý (đạo) để sống có thể nói là một cách để kiểm chứng mặc dù không hoàn hảo như phương pháp thí nghiệm. Nội dung trên cho chúng ta thấy một số điều vẫn còn có thể áp dụng.

2. Theo thiển học của người viết, có 2 tác phẩm tiếng Việt đã biên dịch hết sách Mạnh Tử là:

(1) Mạnh Tử Quốc Văn Giải Thích do Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến và Tùng Vân Nguyễn Đôn Phục biên dịch đăng trên tạp chí Nam Phong từ số 78 (năm 1923) đến số 158 (năm 1931), tất cả là 41 lần đăng, mất gần 8 năm dài.

   (2) Mạnh Tử trong sách Tứ Thư Bình Giải do Lý Mạnh Tuấn biên dịch và bình giải của nhà xuất bản Tôn Giáo năm 2010. Ngoài sách Mạnh Tử còn có Luận Ngữ, Đại Học, Trung Dung.

Phan Bội Châu, Nguyễn Hiến Lê chỉ giới thiệu một số nội dung của sách.

Trong quá trình tìm hiểu sơ bộ 2 tác phẩm trên, người viết nhận thấy có lẽ do dịch sát với nguyên bản nên có nhiều điểm khó đọc, khó hiểu. Một phần có lẽ do khả năng từ vựng tiếng Việt của người viết có giới hạn. Tuy nhiên không thể phủ nhận công lao biên soạn của các dịch giả đã giúp hậu thế biết được nội dung của sách. Người viết có cảm tưởng Lý Mạnh Tuấn không có tham khảo nội dung biên dịch của Mạnh Tử Quốc Văn Giải Thích.

Khi so sánh với bản dịch tiếng Nhật, người viết nhận thấy rằng nội dung biên dịch của tiếng Nhật dễ hiểu hơn nhiều, và có nhiều điểm nội dung hiểu khác nhau.

 

Nguyễn Sơn Hùng

25/8/2023

Ghi chú

(1)  Số thứ tự của các bài trong chương, ở đây theo sách sau:

Kobayashi Katsundo (1994): Mạnh Tử (thượng, hạ), Iwashoten.

(2)  Theo “Để có được tâm tự nhiên”, Matsushita Kônosuke (2004, 2006), Viện nghiên cứu PHP).