Thượng tôn pháp luật:

Sức mạnh của Nhật Bản thời Minh Trị duy tân

Trần Văn Thọ
Giáo sư Đại học Waseda, Tokyo

(Đăng ở báo Tia Sáng số tháng 10 năm 2004)

Cách mạng tháng 10 năm 1917 đã lật đổ đế chế Nga và Nicholas đệ nhị (Tsar Nicholas II, 1868-1918) , ông vua cuối cùng của đế chế, bị tử hình. Đây là sự kiện lịch sử nổi tiếng. Nhưng Nicholas đệ nhị khi còn là hoàng thái tử đã đi thăm Nhật Bản và bị ám sát hụt tại đây đã trở thành sự kiện ngoại giao quan trọng đe doạ tiền đồ của một nước Nhật mới ở giai đoạn đầu của quá trình cận đại hoá là câu chuyện ít người biết đến.

Trong chuyến thăm chơi Nhật Bản, hoàng thái tử Nga đã bị ám sát hụt ngày 11/5/1891. Phạm nhân bị bắt. Rất may là hoàng thái tử chỉ bị thương nhẹ. Tuy nhiên đây là một sự xúc phạm nghiêm trọng đến một nước lớn và hùng mạnh vào thời đó. Dĩ nhiên là Nga rất tức giận và yêu cầu Nhật xử tử hình phạm nhân. Nhưng đối chiếu với luật pháp của Nhật lúc đó (Điều 116 trong bộ luật hình pháp vừa mới ban hành năm 1882, mới 9 năm trước đó) thì tội phạm nầy mới bị tù chung thân chứ chưa đến mức phải tử hình.

Lãnh đạo Nhật phải đứng trước một sự lựa chọn khó khăn: Phải làm theo đòi hỏi của Nga hay là giữ vững tinh thần thượng tôn pháp luật, cương quyết bảo vệ uy quyền của cơ quan lập pháp. Làm theo yêu cầu của Nga là để giữ hoà hiếu với một nước Tây phương hùng mạnh (lúc đó Nga rất mạnh về quân sự, không ai trong và ngoài nước Nhật có thể tưởng tượng được rằng 13 năm sau đó một nước châu Á có thể chiến thắng một nước Tây phương lớn mạnh trong chiến tranh Nhật Nga), vì không khéo vấn đề nầy sẽ dẫn đến một cuộc xung đột quân sự trong thời đại mà nước lớn nào cũng tìm mọi cớ để xâm lấn nước yếu hơn, trong đó khả năng chiến thắng của Nhật là rất nhỏ. Nhưng theo chọn lựa đó thì Nhật sẽ phải hy sinh uy quyền của pháp luật nhà nước.

Đã có sự tranh luận sôi nổi trong chính phủ Nhật về sự chọn lựa giữa hai con đường. Phải nói thêm ở đây là các thành viên chính phủ thời đó ai cũng yêu nước, có tinh thần trách nhiệm trước dân tộc, sự chọn lựa nào cũng đứng trên lợi ích của dân tộc. Ito Hirofumi, Thủ tướng đầu tiên của Nhật, lúc đó là người đứng đầu Khu mật viện (cơ quan tư vấn tối cao của Thiên hoàng và chính phủ) và nhiều lãnh đạo khác chủ trương là Nhật nên làm theo yêu cầu của Nga. Người chủ trương sự lựa chọn ngược lại là Kojima Iken, Viện trưởng Đại thẩm viện (tương đương Bộ trưởng Tư pháp bây giờ). Kojima cho rằng Nhật phải cương quyết bảo lệ luật pháp của mình, nếu không còn ai sẽ xem Nhật là nước có chủ quyền và tinh thần thượng tôn pháp luật sẽ không bén rễ trong dân chúng, người Nhật sẽ dễ coi thường kỷ cương phép nước.

Cuối cùng giới lãnh đạo thấy ý kiến của Kojima là đúng, đã tuân thủ pháp luật hiện hành là không xử tử hình phạm nhân. Thay vào đó họ đã làm bằng lòng Nga bằng cách yêu cầu Minh Trị thiên hoàng tự mình đến Kyoto, nơi nghỉ của hoàng thái tử Nga, để trực tiếp xin lỗi, đồng thời Bộ trưởng Nội vụ và Bộ trưởng Ngoại giao đã từ chức để lãnh chịu trách nhiệm về sự kiện đáng tiếc đã xảy ra.

Như vậy Nhật đã chọn một giải pháp khôn ngoan nhất để vừa giữ vững luật pháp vừa tránh được xung đột với một nước đương hùng mạnh. Sự chọn lựa đó đã làm cho thể giới nể trọng một đất nước mới ở trong giai đoạn đầu của quá trình phát triển nhưng rất văn minh, biết tôn trọng những giá trị phổ biến của một xã hội hiện đại.

Cũng nhờ thái độ của Nhật trong sự kiện nầy mà các nước phương Tây đã phải đồng ý bãi bỏ hiệp ước bất bình đẳng mà họ ép Nhật phải ký trong các thập niên 1850 và 1860. Trong hiệp ước đó, Nhật mất chủ quyền trong nhiều lãnh vực như không có quyền tự trị về chính sách thuế quan, về việc xử người nước ngoài phạm tội tại đất nước mình, v.v.... Nhiều lần Nhật đã cố gắng thương lượng với phương Tây để bãi bỏ hiệp ước bất bình đẳng nầy nhưng lúc nào cũng bị Tây phương cho rằng Nhật còn quá non trẻ, chưa đủ khả năng của một nhà nước  pháp trị. Thái độ của Nhật trong sự kiện trên đã làm cho Tây phương kính nể và chứng minh là Nhật hoàn toàn có tư cách của một nước có chủ quyền. Từ năm 1894 đến 1911, những hiệp ước bất bình đẳng với các nước phương Tây dần dần được bãi bỏ.

* Xem thêm sơ lược tiểu sử Kojima Iken  -  Phụ bản của Exryu Cuối Tuần

Mời đón xem trong số tới :

Nitobe Inazo và việc chọn ngành học phục vụ chiến lược công nghiệp hóa